सोडपाचो पडगो, तबडकी, तांबयो, देव पुसपाचें वस्त्र, शंख, घांट, दिवली, धुपारत, एकारत, पंचारत, निरांजन हीं पुजेचीं उपकरणां.
पुजेचे अधिकारी-सगळ्या वर्णांच्या बायलां-दादल्यांक आनी अस्पृश्यांक पुजेचो अधिकार आसा. प्राणप्रतिश्ठा जाल्ल्या शिवलिंगाची आनी साळिग्रामाची पूजा मात बायलांक तशेंच शुद्रांक करपाक बंदी आसा. पुजकान आपलो देह आनी मन शुधद करून पुजेक बसचें आनी कुटुंबांतल्या एकल्यानूच कोणेंय पूजा करची.
सोळा उपचारांची पूजा ही बाह्य पूजा मानिल्ली आसून फकत मनान केल्ली पूजा ती 'मानसपुजा' अशें म्हळां. पुजाप्रकाश, स्मृतिचंद्रिका ह्या धर्मनिबंधांनी देवपुजेची विस्तारान माहिती आयल्या. जैन लोक तीर्थंकरांची पूजा करतात. श्र्वेतांबर आनी दिगंबर पंथांच्या पूजा विधींनी कांय प्रमाणांत बदल आसता. महायान बौध्द आनी बौधिसत्व हांची पूजा करतात. 'नाम' हें ईश्वराचें स्वरूप आशिल्ल्यान फकत 'नामांची' पूजा करची अशें शीख लोक मानतात. ते गुरू 'ग्रंथसाहिबाक' नमस्कार करतात पूण ती पूजा न्हय अशें ते मानतात. पुजेंत वस्तू देवाक अर्पण करचेपरस प्रामाणीकपण आनी भावार्थीक चड म्हत्व आसता, अशें चीनी धर्मांत मानलां.
देवयज्ञांत वैदिक मंत्रांनी आवाहन करतात त्यो देवता काल्पनीक आसतात, पूण देवपुजेंत मुर्तीकरण जालें आनी तांकां उपचार समर्पीत करतना पुजकाक एक वेगळेंच सूख मेळूंक लागलें. उपरांत हेच देवपुजेचे वैयक्तिक आनी सामुदायिक अशे दोन वेगळे विभाग जाले. वैयक्तिक विभागांत लोक आपापले इश्ट देवतेची मुर्तीची घरांत स्थापणूक करून तिची पुजा करूंक लागले आनी सामुदायिक पुजेखातीर देवकुळां, देवघरां वा देवळां तयार जावंक लागलीं. देवळांतल्या मुर्तींचो आकार घरांतले मुर्तीपरस व्हड जावन तांची थंय कायमची प्रतिश्ठा जावंक लागली. ह्या सामुदायिक पुजनीय देवांभितर शिव आनी विष्णु ह्या दोन देवांक सगळ्यांत चड प्रभुत्व मेळ्ळें. फुडें देवी, लक्ष्मी, गणपती, राम, कृष्ण हांचीय देवळां निर्माण जावन तांच्यो पूजा जावंक लागल्यो.
उदक, अग्नी, हृदय, सूर्यमंडळ, वेदी आनी प्रतिमा ह्या स सुवातींनी देवाची बरे तरेन पूजा करची अशें मुनींन सांगलां. ह्या स सुवातींभितर मुर्ती ही सुवात चड रूढ आसा. समाजांतलो चडसो वर्ग भाविक पूण तत्त्वीक नदर नाशिल्लो असो आसता. अशा समाजाचे भावार्थ-भक्तीखातीर देवमूर्तीची चड गरड आसता. हेखातीर उपरांत देवपुजेंत मूर्तीकरणाचो विचार निर्माण जालो. घरांत आनी देवळांत पुजपाच्यो मूर्ती कशो करच्यो वा तांचें प्रमाण किदें आसचें, हे विशीं मुर्तिविज्ञान आनी मत्स्य पुराण हातूंत विस्तारान बरयलां.
मू्र्तिपुजा-हिंदू, बौध्द आनी जैन धर्मांतली देवपुजेची एक खाशेली पद्दत म्हळ्यार मुर्तिपुजा. सैमीक वस्तूंची पूजा ही देवपुजेचोच एक प्रकार. सैमीक मूर्त वस्तू सू्र्य, अग्नी, न्हंय, दोंगर, रूख आनी पशू हे आसात. नवग्रहांतले चंद्र, मंगळ, बुध, गुरू, शुक्र, शनि आनी सूर्य ह्यो मूर्त वस्तूच आसात. राहू आनी केतू ह्यो सावल्यो. सुर्याची साक्षात पूजा वा सुर्याची मूर्त करून पूजा करपाची चाल खूब पुर्वुल्ल्या काळासावन आसा. पिंपळ, वड, तुळस ह्या वनस्पती वर्गांतल्या पदार्थांची पूजा हीय मुर्तिपुजाच. गंगा, यमुना, सरस्वती, सिंधू, कृष्णा, गोदावरी, कावेरी ह्या न्हंयांची पूजा ही हिंदू धर्मांत खूब पुर्विल्ल्या काळासावन रूढ आसा. ह्या न्हंयदेवतांच्यो मूर्ती करून पूजा करपाची चाल आसा.
ग्रीसी, रोमी आनी क्रीटांतले लोक हे मुर्तिपुजकूच आशिल्ले. मुर्तिपुजा ही धर्मीक संस्था दगांतल्या पुर्विल्ल्या संस्कृतायांनी व्हड प्रमाणांत प्रचलीत आशिल्ली. ग्रीसी, रोमी आनी क्रीटी लोकांचे धर्म हे हिंदू धर्माभाशेनूच अनेकदेवतावादी धर्म आशिल्ल्यान तांच्या देवांच्यो विंगड विंगड कथा लेगीत प्रचलीत आशिल्ल्यो. मध्य उदेंतेंतली अॅसिरिया, बॅबिलोनिया तशेंच इजिप्त हांगाय मुर्तिपुजेक खूब चंवर आयिल्लो. प्रेषित मुहंमदाचे पयलीं अरबी जमातींत शेंकड्यांनी मुर्तिपुजेचे प्रकार आशिल्ले. ते सगळे मुहंमदांनी बुडयले आनी मक्केंत 'काबा'चो तो एक पवित्र फातर दवरलो.
वेदांच्या पयलींच्या काळांत भारतांत मोहें-जो-दोडो आनी हडप्पा गांवांत, सिंधू संस्कृतायेच्या राश्ट्रांत शिवाभाशेन देव आनी दुर्गादेवीभाशेन देवी वा मातृदेवता हांची मुर्तिपुजा जाताली. थंय लिंगपुजाय आशिल्ली अशें हालीं मेळिल्ल्या अवशेशां वयल्यान समजता.
सुर्याभाशेन हेर ग्रहांच्यो मूर्ती वा प्रतिकां घेवन तांची पूजा करपाची चाल आसा. पंचायतनपुजेंत विष्णुखातीर शाळिग्राम, शिवाखातीर बाणलिंग, गणपतीखातीर नर्मदा न्हंयेंतलो तांबडो फातर आनी सुर्याखातीर स्फटिकमणी घेवंचो अशें सांगलां. देवीखातीर चडशी मुर्तूच वापरतात. मंत्रिविद्येंत यंत्र देवतेचें प्रतीक आसता. अडाणी आनी रानवटी लोक देवाचें प्रतीक म्हणून खंयचीय रोयण, जनावर, फातर वा मोरापाखांच्या कुच्याची पूजा करतात.
खूब पुर्विल्ल्या काळासावन, मुर्तिकला हा भारतांत प्रशस्त मनल्या. माती, लाकूड, विंगड विंगड तरांचे पाशाण वा संगमरवरी फातर, कंवची, तरा-तरांचे धातू, रत्नां हांच्यो इश्टदेवतेच्यो मुर्ती करून शास्त्रोक्त पद्दतीन, ते मुर्तीचें वर्णन लक्षांत घेवन कारागीर मुर्ती तयार करतात. देखीक-गणेश, हनुमान, देवी, लक्ष्मी-नारायण, विठ्ठल-रुक्मिणी, शिव-पार्वती, दत्तात्रेय आनी हेर हांच्यो मुर्ती तयार करपाचे कारखाने भारतांत आसात. मुर्तिपुजकाच्या धर्मीक तत्त्वज्ञानाप्रमाण प्रत्यक्ष मुर्ती ही देवता नासून वा हो देव नासून मंत्राच्या योगान ते मुर्तींत ते देवतेची शक्त प्रगट जाता. तेखातीर मुर्ती ही म्हळ्यार बोधक चिन्न. प्रत्यक्ष पुजाविधींत मुर्ती हो देव वा देवीच आसा अशा हेतान पुजारी पूजा करता पूण ती पूजा देवतातत्त्वाचीच पूजा आसता अशें मुर्तिपुजकाच्या धर्मशास्त्रांत सांगलां, म्हणून मुर्तिपुजेआड आशिल्ले जे धर्म तांचो मुर्तिपुजाविरोध प्रतीकवादी मुर्तिपुजेक लागू जायना.
कों. वि. सं. मं.
पूड:तंबाकूचीं पानां आनी देठ हांचेर कांय प्रक्रिया करून, नाकान ओडपाखातीर वा दांत घांसपाखातीर तयार केल्ल्या पिठाक पूड म्हण्टात.
कांय अभ्यासकांच्या मतान अमेरिकेंतल्या आदिवासींनी पयलीं ही पूड प्रचारांत हाडली आसुंये. 1620 वर्सासावन स्पेनांत पुडीचो प्रसार सुरू जालो आनी उपरांत युरोप खंड आनी ब्रिटनांत पातळ्ळो. पुर्तुगेजा वांगडा भारतांत पुडीचो प्रसार जालो.
बरे प्रतीचे पुडीखातीर तंबाकूचीं वेंचीक पानां आनी देंठ वापरतात. सामान्य बाजारी प्रतीचे पुडीखातीर दाट पानां आनी खावपाक योग्य नाशिल्लीं अशीं तंबाकू करपाक उपेगांत हाडटात.
सुको आनी ओलो अशे तंबाकूचे दोन प्रकार आसात. वले पुडीक 'राप्पी' अशें इंग्लीश नांव आसा.
फ्रँच पद्दतीन राप्पी करपाखातीर तंबाकूचीं पानां आनी देंठ मिठाच्या
