पैठणी:महाराष्ट्रांतल्या भरजरी वस्त्रकलेचो एक परंपरीक प्रकार. हें वस्त्र गर्भरेशमी आसून तिचो पदर पुराय तरेन जरीचो आसता. देग रूंद आसता आनी तिचेर खणखणीत वेलबुट्टी आसता.
सुमार दोन हजार वर्सांसावन पैठण हें हे कलेचें केंद्र समजतात. पैठण ह्या नांवावयल्यानूच पैठणी हें नांव ह्या वस्त्राक मेळ्ळें.सगळ्यांत पोरणी पैठणी सोळा हात लांब आनी चार हात रूंद आसून तिच्या देगेपदराचेर वेलबुट्ट्टी वा मोनजातींच्यो प्रतिमा आसताल्यो. तिचें वजन सुमार साडेतीन शेरांमेरेन (सुमार ३ कील ३०० ग्रा.) आसतालें. एके पैठणीक सादारणपणान सुमार बावीस तोळे (सुमार २५६.६० ग्रा.) रुपें आनी स (सुमार ५.८ ग्रा.), आठ (सुमार ७.८ ग्रा.), बारा (सुमार ११.६ ग्रा.) वा केन्नाय अठरा मास (सुमार १७.४ ग्राम) भांगर वापरताले. बारामासी, चवदामासी आनी एकवीसमासी ह्या सारक्या नांवांनी पैछणीचो प्रकार, पावंडो आनी मोल थारायताले. १३० नंबरचें रेशीम वापरिल्ल्यो छत्तीसमासी पैठणी राजघरांण्यांत गेल्ल्याची नोंद पोरण्या कागदपत्रांनी मेळटा. पैठणीच्या पदरांक आसावली, बांगडी, मोर, अक्रोटी आनी गसवेल ह्या सारकीं अर्थपूर्ण नांवां आसतालीं. ह्या पदरांचेर रंगीत उंची रेशमी धाग्यांनी जी वेलबुट्टी काडिल्ली आसताली तिका मीनाकारी म्हण्टाले. पाचवो, हळदुवो, तांबडो आनी करडकुसुंबी (भगवो) हे पैठणीचे खाशेले रंग आसून ते अंजरी, सोनकुसुंबी आनी लेव हळदुवो रंगूय वापरताले. पैठणी तयार करपाक सुमार एकवीस दीस लागताले. ती सुमार शंबर वर्सा तिगताली. पैछणीचे निर्मितींत जायत्या कारागिरांचो हात लागतालो.
सतराव्या शेंकड्यांत रघोजी नाईक ह्या सरदारान शामदास वालजी नांवाच्या एका गुदराती मनशाचे वतीन पैठणासावन येवलेवाडी (नासिक जिल्ह्यांतलें सद्याचें येवला) गांवांत पैठणी विणपी कसबी कारागीर हाडून पैठणाक पेठ वसयली आनी तांचेकडल्यान पैठणीचें उत्पादन सुरू केलें. येवल्यावरीच सुरत आनी अहमदाबादेकूय पैठणीभाशेन रेशमी जरीचीं वस्त्रां विणूंक लागले. तरी पूण पैठणीचें म्हत्व उणें जालेंना. पेशवाईच्या काळांत पैठणीक खुबूच म्हत्व मेळ्ळें.
विसाव्या शतमानाच्या पयल्या दशकामेरेन पैठणीची पारंपारीक शैली आनी उंचेलो पांवडो तिगून आशिल्लो. पूण उपरांतच्या काळांत लोकांच्या आवडीनिवडींनी बदल जावंक लागले आनी पैठणीच्या पारंपारीक शैलितूय नवे-नवे आकृतीबंध तयार जाले. पूण फुडें फुडें पैठणीच्या कारागिरांक मेळपी राजाश्रय आनी लोकाश्रय ल्हवू-ल्हवू उणो जायत गेलो. दुसऱ्या म्हाझुजा उपरांत भांगरा-रुप्याचें मोल वोडलें, जकार्ड यंत्राच्या वीणकामाखातीर उत्पादनाचो वेगूय वाडलो. पैठणीच्या जाग्यार बनारसी शालू सारक्यो भपकेदार आनी सवाय दरान मेळपी साडयो आयल्यो आनी पैठणाची आनी येवल्याची पैछणीचें म्हत्व उणें जायत गेले.
स्वातंत्र्याउपरांतच्या काळांत महीराष्ट्र शासनान हे कलेंत उदरगत घडोवपाचे नदरेन १९६८त पैठणाक 'पैठणी उत्पादन केंद्र' सुरू केलें. १९७४ सावन पैठणी उद्देगांत उदरगत करपाचें काम शासनान महाराष्ट्र लघु उद्देग विकास मंडळाकडेन सोंपयलें. ह्या मंडळान पैठण आनी येवलाच्या वीणकारांक स्फूर्त दिवन पैठणी निर्मितीचो वावर परतो नव्यान सुरू केलो आनी तातूंत ताका येसय मेळ्ळें. १९७५ वर्साच्या राज्य पांवड्यावयल्या हातमाग आनी हस्तकला उद्देग सर्तींतलें पयलें एक हजार रपपयांचें इनाम पैठणी विणीखातीर पैठणच्या रहिमतबी हे वीणकार बायलेक मेळ्ळें. १९७८ चे सर्तींतलें पयलें इनाम पैठणच्याच सीताराम मारवाडे (साळी) ह्या जाण्ट्या वीणकाराक मेळ्ळें. ताणें विणील्ली पैठणी पारंपारीक पद्दतीची आसून तिच्या देगेपयल्या शतमानांतले अतीपुर्विल्ले आकृतीबंध आनी झाडां विणिल्लीं आसात.
त्या काळांतल्या शाहिरांच्या तेचपरी संतकवींच्या तशेंच लोककवींच्या काव्यांत परत-परत पैठणीचे उल्लेख मेळटात. सद्याची पैठणी ही पारंपरीक शैलीची नासून तिका 'अजंठा' शैलीची म्हणून वळखतात. हे शैलींत अजंठाच्या वण्टीचित्रांनी आशिल्ले पानाफुलांचे आनी मोनजातीचे आकृतीबंध आसतात. तेचपरी देगेवयल्या डिझायनाखातीर 'फरसपेठी' आनी 'इंदोरी' ह्या दक्षिणी शैलींचो वापर करतात.
-कों. वि. सं. मं.
पैडाल:(इ.स. चें १८वें शतमान).
दक्षिण भारतांतलो एक नामनेचो कवी आनी गायक. हो तेलुगू ब्राह्मण आसून सोंटी वेंकट सुबय्या हाचो शिश्य आशिल्लो. आपल्या गुरू कडल्यान ताणें आपले गायकीन खूब नामना मेळयली. ताणें संचारी गितां, लक्षणगितां, प्रबंध आनी कीर्तनां अशीं सुमार एक हजार पदां रचल्यांत. तो पदांचे बैठकींत स्वता रचिल्लींच पदां गायतालो. त्या काळांत ताची सुमाराभायर नामना आशिल्ली. गुडाळ शेषैय्यार शोभानाद्री आदी नामनेचे संगीतकार ताचे शिश्य आशिल्ले. गुरूमुर्ती शास्त्री अशें ताचें नांव आशिल्लें.
-कों. वि. सं. मं.
पै,दत्तात्रय व्यंकटेश:(जल्म:१९०१, पाड्डें; मरण:२५ मे १९५३, कांदिवली).
नामनेचो पत्रकार. ताचें मुळावें शिक्षण पाड्ड्या घरचें घराच जालें. लिंसेवाचें तीन वर्सांचें शिक्षण ताणें मडगांवा घेतलें. फुडें चवथ्या आनी पांचव्या वर्साचें शिक्षण ताणें पणजे घेतलें. उपरांत इंग्लीश शिक्षण घेवंक कांय काळ तो कारवाराक गेलो.
कारवारासावन परत येतकच फोंडेंच्या 'कुलेजियु आल्मैद' हे शाळेंत ताणें २-३ वर्सा शिक्षक म्हणून काम केलें. अदीं मदीं तो पणजेच्या 'वनजीवन' आनी फोंडेंच्या 'विद्याप्रसार' नेमाळ्यांखातीर बरप करतालो. ताचें तें बरप पळोवन ताच्या मामान ताका 'हिंदू' हें नेमाळें सुरू केल्ल्या 'लोकमत' ह्या दिसाळ्याचो संपादक जावन तो मुंबय गेल्लो, पूण थंय मालकांकडेन मतभेद जावन तो गोंयां परतलो.
उपरांत मडगांवच्या दामोदर विद्यालयाचो मुखेल म्हणून ताणें वर्सभर काम केलें. मडगांवां 'हिंदू विद्यार्थी वसतीगृह' सुरू करून ताणें विद्यार्थ्यांची रावपाची अडचण पयस केली. फुडें ताणें वसतीगृह बंद करून 'इंश्तितूत आबाद फारिय' ही लिसेंवाचो अभ्यास शिकोवपाची सुविधा आशिल्ली खाजगी शिक्षण संस्था स्थापली आनी ती १९४६ मेरेन चलयली.
१९४६त गोंयांत पुर्तुगेजांआड चळवळ सुरू जाली तेन्ना पै हिंदू नेमाळ्यांतल्यान राजकारणाची चिकित्सा करतालो. गोंयांत पुर्तुगेजांचो शेक आशिल्ल्या कारणान आपल्या बरपावळीवरवीं प्रत्यक्षपणान ताका चळवळींत वांटो घेवंक शक्य नाशिल्ल्यान तो बेळगांवां गेलो. थंय ताणें
