हांगा पुराण वस्तूसंग्रहालयूय आसा, तशेंच १९४३त सुरू केल्लें कस्तुरबा मेडिकल कॉलेज हीय एक वैजकी मळावयली नेमनेची संस्था. हांगा आयज संवसारांतलें एक व्हड शरीरविज्ञान संग्रहालय आसा. १२ खाटींचें सुरू केल्लें हॉस्पिटल आयज हांगा पुराय दोंगुल्लीभर पातळ्ळा. आयज कस्तुरबा मेमोरियल जनरल हॉस्पिटल अशें ताचें नांव आसा. तेचप्रमाण १९५७त मेडिकल रिलिफ सोसायटी ऑफ साऊथ कॅनरा स्थापून खेडे वाठारांतल्या लोकांक वैजकी सेवा मेळोवन दिवपाचें ताचें काम व्हड मोलादीक जावन आसा.
सादें रावप, उंचेले विचार करप, ध्येयां आंखप आनी तीं फळादीक करून दाखोवप हातूंत ताची पुराय जीण गेली. काय म्हयन्याच्या किरकोळ वायटान २९ मे १९७९ हे दिसा तो ह्या संवसाराक अंतरलो.
ताचे फाटले पिळगेन ताचो बँकींग तसो शिक्षणीक आनी समाजीक वावर मुखार व्हेलो. आयज घडयेक टी.एम.ए.पै फाउंडेशन हे पै घराण्याचे संस्थेवरवी शिक्षण आनी संशोधनाचो वावर व्हड प्रमाणांत चल्ला. तशेंच ताणीं मुळावण घाल्लो बँकेचो वावरय व्हड प्रगतीपथाचेर आसा.
-कों. वि. सं. मं.
पैठण:महाराष्ट्रांतलें एक नामनेचें पुर्विल्ले, पवित्र नगर. हें शार औरंगाबाद जिल्ह्यांत औरंगाबाद शाराचे दक्षीणेक सुमार ५५ किमी. अंतराचेर गोदावरी न्हंयेचे देगेर वसलां. ह्या थळाक २५०० वर्सांची संस्कृतीक परंपरा आसा. पुर्विल्ले कोरीव लेख, हिंदू, बौध्द आनी जैन साहित्य तशेंच टॉलॉमी (इ.स. ९०-१६९), मार्को पालो (१२५४-१३२४), इब्न बतूता (१३०४-७८) ह्या सारक्या भोंवडेकारांच्या भोंवडेवर्णानांनी ह्या थळाविशीं म्हायती मेळटा. ह्या थळाक प्रतिष्ठान, पोतली, पइठ्ठान, पट्टन, पोयणपूर आदी नांवां पुर्विल्ल्या साहित्यांत मेळटा. पैठणचो सगळ्यांत पोरणो उल्लेख सुत्तनिपत ह्या ग्रंथांत मेळटा. तातूंत ह्या नगराक पोतण नगर अशें म्हळां आनी ती अस्सक (अश्मक) देशाची राजधानी आशिल्लयाचें सांगलां.
अशोकाचो शिलालेख आनी सांचि स्तूप हातूंत हांगासल्ल्या नागरिकांक अनुक्रमान पेतनिक आनी पैठणिक असो उल्लेख मेळटा. 'पेरिप्लस ऑफ द एरीथ्रीअन सी' ह्या ग्रंथांत पैठणचे सुबेत्तेविशीं तेचपरी थंयच्या वेपाराविशीं जायते उल्लेख मेळटात. अशोकाच्या मरणा उपरांत महाराष्ट्रांत सातवाहन नांवाचें राज्य उदयाक आयलें. ताणीं महाराष्ट्रांत एक व्हड आनी घटमूट अशें साम्राज्य तयार केलें. ताच्या ह्या येद्या व्हड सामराज्याची राजधानी पै ठण हीच आशिल्ली. देखून ह्या काळांत पैठणची सगळ्या वटांनी उदरगत जायत गेली. फुडें सातवाहना उपरांत वाकाटक, चालुक्य, राष्ट्रकूट आदी वंशांच्या काळांत त्या राजांनी आपल्यो राजधानयो दुसरेकडेन व्हेल्ल्यान पैठणच्या वैभवाक देंवती कळा लागली. ताचे उपरांत पैठणाचेर बाहमनी, मोगल, निजामशाय, मराठे आनी परत निजामशाय हांचो शेक आशिल्लो. ब्रिटीश काळांत तें हैदराबाद संस्थानाच्या अखत्यारिंत आशिल्लें.
एका काळांत हाका दक्षिण काशी अशेंय म्हण्टाले. इतिहास काळांत पैठणची विद्येचें महापीठ म्हणुनूय नामना आशिल्ली. सातवाहन राजे विद्याकलेचे भोक्ते आशिल्ले. तांच्या काळासावनूच हांगा पंडितांची परंपरा सुरू जाली. बृहत्कथेचो कर्तो गुणाय हो सातवाहनाचो आश्रीत आशिल्लो. ताचे खातीर प्राकृत भाशेक मान आनी राजाश्रय मेळ्ळो. व्याकरण आनी धर्मशास्त्र ह्या दोन ज्ञानशाखांचें हांगा अध्ययन आनी अध्यापन चलतालें. कमलाकरभट्ट (निर्णयसिंधू), भट्टोजी दीक्षित (सिध्दांत कौमुदी), गागाभट्ट ह्या सारके व्हड व्हड पंडीत हांगा जावन गेले. तेभायर जायते संत आनी कवी हांगा वास्तव्य करून आशिल्ले. तातूंत चक्रधर, एकनाथ, भानुदास, मुक्तेश्वर, बहेरा जातदेव, चिमणा जातदेव आदींची नामना आसा.
शारांत नागरी हॉस्पिटल, माध्यमिक विद्यालय, मागासवर्गीय विदयार्थ्यांखातीर वसतीगृह, प्रतिष्ठान कला आनी वाणिज्य महाविद्यालय, शासकीय मूलभूत प्रशिक्षण महाविद्यालय, इतिहासीक वस्तूसंग्रहालय, संगीत विद्यालय, ज्ञानेश्वर उद्यान आदी संस्था आसात. शारांत औरंगाबाद पेपर मिल, नाथ पेपर मिल, संत एकनाथ सहकारी साकर कराखानो आदी उद्देगीक संस्था आसात.
हांगाच्या जायकवाडी प्रकल्पांत पैठणच्या लागसार आशिल्ल्या दुकळाच्या वाठारांत शिंपणावळ सुविधा उपलब्ध जाली, तरी ह्या प्रकलपान कांय तीर्थथळां उदार सकयल गेल्यांत. एखनाथाचें एक देवूळ शाराचे उत्तरेक न्हंयेचे देगेर आसून ताचे मुखारूच ताची समाधी आसा. ते समाधीच्या दोनय वटांनी हरीपंडीत आनी चक्रपाणी हांच्यो समाध्यो आसात. हांगाचे न्हंयेचे घाट सुंदर आसून ताका नागघाट म्हण्टात. तातूंतल्यान एका घाटार ज्ञानेश्वरान रेड्याकडल्यान वेद म्हणून घेतिल्लो अशी आख्यायिका आसा.
घाटाशेजरा सिध्देश्वर देवूळ आसून गांवांत अनंतऋषी, शीव, इंद्रेश्वर महादेव, लक्ष्मी नारायण आदी देवळां आसात. तेभायर रेणुकादेवीच्या पुर्विल्ल्या देवळाच्या जाग्यार उबारिल्लो मौलाना साहेबाचो दर्गो, तिरात खांबो, सुंदर बेगची मशीद, मिकेरी मशीद, कोटी मशीद, जुम्मा मशीद आदी मुसलमान वास्तू हांगा आसात. जरीचें कापड आनी वीणकाम हांचेखातीरूय पैठणाची नामना आशिल्ली. आयजूय जरीबुट्यांचीं उंची कापडां पैठणी ह्या नांवान वळखतात. हांगाच्या लाकूडकामाचीय नामना आसा.
हैदराबाद संस्थानाच्या पुरातत्त्व विभागान १९४३त आनी महाराष्ट्र राज्याच्या पुरातत्व विभागान १९६६-६७त हांगा उत्खननां केलीं. ह्या उत्खननांनी अश्मयुगांतलीं. हत्यारां आनी जनावरांचीं अश्मीभूत हाडां मेळ्ळ्यांत. उपरांत मेळिल्ल्या कांय अवशेशांवयल्यान इं.स. आदीं १५०० ते १००० ह्या काळांत हांगा ताम्रपाशाणयुगीन संस्कृताय नांदताली असो अदमास करतात.
रोमी साम्राज्यांतल्या वाठारांकडेन पैछणचो वेपारी संबंद आशिल्लो हें हांगा मेळिल्ल्या रोमी मद्यकुंभावयल्यान स्पश्ट जाता. उत्खननांत मेळ्ळिलीं सातवाहन काळांतली नाणीं, मणी, खेळणीं, देवांच्यो मातयेच्यो मुर्ती, घरांचे अवशेश आदी पैठणच्या पुर्विल्ल्या वैभवाचें दर्शन घडयतात. पयले वस्तीचे अवशेश सुमार ७ मी. खोल मेळ्ळो आनी ही वस्ती हुंवारान नश्ट जाल्ल्याचो पुरावो मेळ्ळा. ताचे उपरांतची दुसरी वस्ती तुघलक-बाहमनी काळांत हुंवारानूच नश्ट जाल्ली. मुसलमान-ब्रिटीश काळांतलीं कांय नाणींय हांगा मेळ्ळ्यांत.
दर वर्सा फाल्गून वद्य षष्ठीक हांगा व्हड जात्रा भरता. त्या दिसा एकनाखाचें निर्वाण जालें. ह्या दिसाक नाथषष्ठी अशेंय म्हण्टात.
-कों. वि. सं. मं.
