शौरसेनी आनी गितांनी माहाराष्ट्रीचो उपेग करतात, अंतःपुरांतल्या व्यक्तींची भाशा माग्धी, चेट, राजपूत्र आनी वेपारी हांची अर्धमागधी, विदुशकांची प्राध्या, सैनिक आनी नागरीक हांची दक्षिणात्या आनी खर, शबर, शक ह्या लोकांची बाल्हिका आसुंये अशें भरतान आपल्या नाट्यशास्त्रांत सांगलां. हाचेभायर खुशमस्कऱ्यांची आवंतिकी, कोळशे विकप्यांची पैशाची, शकरांची. गोपालांची आभिरी नी लाकडाच्यो बरे विकप्यांची शाबरी ह्या भाशांचोय उपेग संस्कृत नाटकांत जातालो. देशांतले वेगवेगळे घटक ह्यो विंगड-विंगड प्राकृत भाशा उलयताले. तातूंतली माहाराष्ट्री ही साहित्यीक भाशा आशिल्ली.
प्राकृत भाशांचे वर्णन करपी व्याकरणकारांची परंपरा वररुचीपसून सुरु जाता. ताच्या ‘प्राकृप्रकाश’ ह्या ग्रंथात माहाराश्ट्री, शौरसेनी, मागदी आनी पैशाची हांचो अभ्यास आसा. हेमचंद्राच्या ग्रंथांत चूलीका पैशाची वा पैशाचिका, अपभ्रंश आनी आर्ष हांची भर पडल्या. लक्ष्मीधर, सिंहराज,नरसिंह आनी हेर कांय व्याकरणकारांनी हातूंतली आर्ष ही भास सोडून हेर स भाशांचो विचार केला. पूण मार्कण्डेच्या प्रकृतसर्वस्वांत सोळा भाशांचो विचार आसून ताणें भाषा, विभाषा, अपभ्रंश आनी पैशाच अशें भाग केल्यात. माहाराष्ट्री, शौरसेनी, प्राच्या, आवन्ती, मागधी, अर्धमाग्धी, दक्षिणात्या आनी बाहलिकी ह्यो भाशो, शाकारी, चाण्डाली, शाबरी, आभारिका, शाक्की आनी द्रावीडी ह्यो विभाशा, सत्तावीस प्रकार आशिल्ली अपभ्रंश आनी इकरा प्रकार आशिल्ली पैशाची.
प्राकृत शब्दभांडाराचे म्हायतीखातीर धनपाल हाचो पाइअलच्छी आनी हेमचंद्राचो ‘रमणावलि’ (देशीनाममाला) हे कोश खूब अभ्यासनीय आसात. 1928 वर्सा उजवाडा आयिल्लो हरगोविंददास त्रिकमचंद सेठ हाचो ‘पाइअरसद्दमहण्णवो’ हो कोश खूब म्हत्वाचो.
हें भाशेंत दीर्घ स्वर, ऋ आनी घर्शक हांकां स्वतंत्र चिन्ना आसात. अशोकाचे शिलालेख व्हड शिलांचेर आनी शिलाखांब्यांचेर कोरांतल्यात. तांच भाशेंत दरेका प्रदेशाप्रमाण फरक आशिल्ल्यान दरेके शिलावयले लेख हो त्या प्रदेशांतले बोलींत आसूंये असो अदमास आसा. मुळांत ह्या लेखांचो एक मसुदो पाटलिपुत्राक तयार करुन ताचे प्रदेशीक भाशेंत अणकार जाल्यात अशें दिसता. वायव्येकडल्या कांयप्रदेशांमी हे लेख खरोष्टी लीपींत आसून हेर ब्राह्मींत आसात. श्रीलंकेतूय क्रिस्ता पयलीं 200 ते क्रिस्ता उपरांत चवथ्या- पांचव्या शेंकड्यामेरेन ब्राह्मी शिलालेख मेळटात. तांचे भाशेक सिंहली प्राकृत म्हणटा. भारतांत अशोका उपरांरत लेगीत एक हजार वर्सांमेरेन ही परंपरा कांय प्रमाणांत मेळटा. क्रिस्ता पयली चवथ्या शेंकड्या सावन ही लीपी आशिल्लीं नाणी मेळटात. मजकूर आशिल्लें सगळ्यांत पोरणें नाणें सागर वाठारांतल्या एरॅम नगरांतले आसून ताचेर उजवे कडल्यान दावेकडेन ‘धमपालस’ (प्राकृत धम्मपालस्स) अशें कोरांतलां. प्रकृत लेख आशिल्ली नाण्यांची ही परंपरा क्रिस्ता पयली चवथ्या शेंकड्याच्या शेवटासावन गुप्तकाळामेरेन अखंड चालू आशिल्ली दिश्टी पडटा. लौकीक संस्कृत बोली ही संस्कृत आनी त्या काळांतल्या बोलींच्या संकरांतल्यान जल्माक येता. ;महावस्तू’, ‘सध्दर्मपुण्डरीक’, ‘ललीतविस्तर’ हे सारके ग्रंथ असल्या संस्कृतांत आसात. ही बौध्दांनी निर्माण केली आनी जैनांचीय एक संस्कृत आसा.
बृहदभारतांतल्या प्रकृत अवशेशांचे श्रेय बौध्दांक वता. हातूंतली भास व्याकरणब्ध्द ना. हतूंत 1892 वर्सा फ्रॅंच भोंवडेकार द्युत्रय द रॅंस हाका खरोष्टी लीपींत बरयल्ल्या आनी खोतान नगरांत मेळिल्ल्या ‘धम्मपद’ ह्याग्रंथाचो कांय वांटो येता. बाकीचो भाग कॅश्गार नगरांतल्या पोत्रोव्स्की ह्या ऱशियी अधिकाऱ्याक पयलींच मेळ्ळिल्लो. 1900-01 च्या अदमासाक सर ऑरल स्टायन हाका चीनी तुर्कस्तानांत खरोष्ठी लीपींत बरयल्ली बरीचशी सामुग्री मेळिल्ली. ती सगली नीया नगरांत मेळिल्ली देखून हे भाशेक ‘नीया प्राकृत’ हें नांव मेळ्ळें. ही सामुग्री सरकारी स्वरुपाची आसून तातूंत राजान अधिकाऱ्यांक दिल्ल्यो सुचोवण्यो, खाजगी पत्रां, वळेऱ्यो हांचो आस्पाव जाता.
-कों.वि.सं.मं.
प्रागः आदल्या चॅस्लोवाकियाची राजधानी. 1 जानेवारी 1993 पसून चॅक आनी स्लोव्हाक हीं दोन स्वतंत्र राश्ट्रां निर्माण जावन आता ती पकत चॅकची राजधानी. एल्वची उपन्हंय वल्टावा हिचे उदेंत- अस्तंत देगेर सोंपणसोंपणांचे दोंगुल्लेचेर हें शार वसलां. बर्लीनचे आग्नेयेक 281 किमी. आनी विएन्नाचे वायव्येक 257 किमीं अंतराचेर हें शार आसा. शाराचो आवाठ 290 चौ.किमी. हांगाचें हवामान विशम आसता.
हे शार इ.स. णवव्या शतमानात आदीं वसलां आसुंये. मद्युगांत ते बोहीमीयी सत्तेखाला आशिल्लें. ततूंतल्यान पर्झेमिसल घराण्यान 1306 मेरेन राज्य केलें. बोहिमीया राज्याचें राजधानीचें शार म्हूणून त्या काळांत ह्या शाराची बरीच उदरगत जाली. उपरांत लक्सॅबर्ग घराण्यांतल्या चवथ्या चार्लसान 1348त चार्ल्स विद्यापीठाची (युनिवर्झीटा कार्लोवा) हांगा स्थापना केली. 1344त हांगा आर्चबिशपाचें कार्यालय सुरू केले. उपरांतच्या दोनशें वर्सांच्या काळांत हांगा गॅथिक शैलींतल्यो जायत्यो इगर्जो आनी कॅथीट्रला बांदली. फुडें रोमन कॅथलीक आनी प्रॉटॅस्टंट हांच्या संघर्शात 1620 त प्रागालागसल्ल्या बिला होरा( व्हायट माउंटन) झुजांत प्रॉटेस्टंट सैन्य हारलें. प्राग जर्मनीची राजधानी उरली ना. 1961त सेक्सनांनी, 1964त स्विडनी लोकांनी, 1974त फ्रॅंचानी जाल्यार 1744 आनी 1868 त पर्शीयी सैन्यान ह्या शाराचेर शेक चलयलो. 1757त सात वर्साच्या झुजांत दुसऱ्या पर्शीयींच्या हतांत पडलें. दोन खेपे हांगा प्लेगाची धाम येवन प्राग शाराची सया ल्हव-लहव नश्ट जायत गेली.
1787त ह्या शाराचे पोरणें शार, नवें शार, लेसार क्वॉर्टर, हराचानी किल्लो हे पुराय वाठार प्रशासकीय नदरेन एकठांय हाडले. ह्या काळांत हांगा व्हड व्हड प्रासाद आनी उद्यानां बांदलीं. हांगा भरपूर इगर्जो आशिल्ल्यान ‘शंबर मनोऱ्यांचें शार’ म्हणू हाका वळखतालें. प्रागाचें ’कालीन’ हें पयलें उपनगर 1817त स्थापन जालें. 1845त हांगा पयलो रेल्वेमार्ग सुरु जालो. एकुणिसाव्या शतमानाच्या उत्तरार्धांत प्राग हें चॅक संस्कृतायेच्या प्रबोधनाचें केंद्रस्थान जालें. ‘नीओक्लासीक नॅशनल म्युझीयम’ (1885) आनी ‘नॅशनल थिएटर’ (1869) ह्यो दोन वास्तू म्हळ्यार प्रबोधनाच्योच निदर्शक. 1890 च्या सुमाराक हांगा पयले खेपे विजेवयल्यो ट्रामगाड्यो सुरु जाल्यो. त्याच काळांत हांगां फ्रांसांतल्या आयफॅल टावरावरवी पेट्रीन हिल हो मनोरो उबारलो. 1918 त प्राग ही चॅकोस्लोवाकियची राजधानी जाली. म्युनीक कराराप्रमाण ( 29 सप्टेंबर 1938) चॅकोस्लोवाकिया जर्मनीच्या सत्तेखाला गेलो. दुसऱ्या महाझुजाउपरांत नियोजनपुर्वक ह्या शाराची उदरगत जावंक लागली.
हांगाची आर्थीक वेवस्था वेगवेगळ्या उत्पादनांचेर आदारिल्ली आसून शारांतले चडशे कामगार निर्मीती उदेगांत जाल्यार उरिल्ले वेपार, बांदकाम,
