अंतर आसतालो. दुस्मानाक हुपूंक येनात इतले उंच बांदिल्ले आसताले. मदले चरींत मुद्दामूच कांटेरी झोंपां वा वाली लायताले. दुस्मानाचेर मारो करपाक वण्टीचेर हल्लो करपाचीं साधनां दवरिल्लीं आसतालीं. इंद्रप्रस्थ आनी हस्तिनापूर हांच्या प्राकारांचेर शतघ्नी (नाळी) वरी यंत्रां दवरिल्लीं आसतालीं असो उल्लेख मेळटा.
कों.वि.सं.मं.
प्रकृत भास : भारतीय आर्य भाशांचो एक वर्ग. ह्या प्रकृत भाशांच्यो तीन अवस्था दिसतात. वैदीक युगांत वेदांतले सीहित्यीक भाशेपरस वेगळ्यो अशो ज्यो बोलीभाशा आर्य लोक वेव्हारात वापरतालें, त्यो पुर्विल्ल्यो प्राकृत भासो. हीच पुर्विल्ली भारतीय आर्य (प्रभाआ) भास. ही अवस्था क्रिस्तापयलीं 1500-600 वर्सा मेरेन इसवी सनापयलीं सव्या शेंकड्या उपरांत त्या प्रकृत भाशांनी वाङमय निर्माण जावंक लागले. इ.स. 600 मेरेनच्या काळांतले खूब प्राकृत साहित्य आसा. ही दुसरी वस्था. हिका ‘मध्यभारतीय आर्य, (मभाआ) अशें नांव आसा. उपरांत त्या भाशांचो विकास थांबलो आनी तिचे खुबशें अपभ्रंश निर्माण जावन, तातूंतल्यानूच कांय काळाउपरांत प्रदेशीक भासो तयार जाल्यो. ही तीसरी अवस्था. तिका ‘नव भारतीय आर्य’ अशें नांव आसा.
संस्कृत भाशेपासून प्रकृत भासो तयार जाल्यात अशी कल्पना आशिल्लीं. मध्ययुगीन व्याकरणकारांनी प्राकृताची व्याख्या केल्या ती अशी- ‘प्रकृतीः संस्कृतम। तत्र भवं तत आगतं वा प्रकृतमं।‘ प्रकृती म्हळ्यार संस्कृत. तिचेपसून आयलां तें प्राकृत. मार्कंडेय, धनीक ह्या पंडितांनीय अशीच व्याख्या दिल्या. पूण आर्विल्ल्या भासशास्त्रज्ञांक ती व्याख्या मान्य ना. ‘प्रकृत्या स्वभावेन सिध्द प्रकृतम्= प्रकृतीन म्हळ्यार सभावान सिध्द तें प्राकृत वा ‘प्रकृतीनां’ साधारमजनानामिदं प्राकृतम्। प्रकृती म्हळ्यार सामान्य लोक. तांची भास ती प्रकृत, ह्यो वाख्य़ा भासशास्त्राच्या नदरेन योग्य थारता.
प्राकृत भाशांचे सुमार 21 प्रकार आशिल्लें, अशें म्हणटात. तातूंतले महाराष्ट्री, सौरसेनी, मागधी, पैशाची आवंतिका, प्राच्या, दक्षिणात्य, बल्हिका हे मुखेल प्रकार.
संस्कृतांतलें , ऋ, लृ, ऐ, औ हे स्वर प्रकृतांत नात. संस्कृतातल्या कांय व्यंजनांची रुपांय प्राकृतांत वेगळीं जाल्यांत. संस्कृतांतले श, ष आनी स ह्या तीन वर्णां बदलां श वा स हो एकूच वर्ण प्राकृत भाशांनी येता. संस्कृतांतल्या संयुक्त व्यंजनांचीं रुपांय प्राकृतांत सोंपी जातात. देखीक क्लेश किलेश, स्फटिक फटीक.
वर्गीकरण-
1. धर्मग्रंथांखातीर वापरतात ती प्राकृत. हातूंत बौध्द साहित्याची पाली जैनांनी वापरिल्ली अर्धमागधी वा आर्ष, जैन महाराष्ट्री, जैन शौरसेनी आनी जैन साहित्यांतली अपभ्रंश हांचो आस्पाव जाता. 2. वाङमयीन ग्रंथांतली प्राकृत. हातूंत महाराष्ट्री, शौरसेनी आनी मागधी तेचप्रमाण पैशाची आनी अपभ्रंश हांचो आस्पाव आसा. 3. नाट्यवाङमयातली प्राकृत. हातूंत महाराष्ट्री, शौरसेनी, मागधी आनी ह्या तीनूय भाशांचे प्रकार , अश्वधोषाच्या नाटकांतली पोरणी अर्धमाग्धी आनी ढक्कीभाशेन गौण बोली येतात. 4. व्याकरणांतली प्राकृत. हातूंत प्राकृत व्याकरणांनी वर्णील्ल्यो माहाराष्ट्री, शौरसेनी, मागधी, पैशाची, चूचीका पैशाची, अप्रभंश आनी हेर सकयल्या दर्ज्याच्यो बोली येतात. भारताचें नाट्यशास्त्र, गीतालंकार, रुद्रटाच्या काव्यालंकारावयली नमिसाधूची टिका हांचोय आस्पाव करुं येता. 5. बृहदभारतीय प्राकृत. खोतानांत मेळिल्ले प्राकृत धम्मपदाचे अवशेश, मध्य आशियांतल्या उत्खननांत मेळिल्ल्यो भारतीय भासो. 6. शिलालेखाची प्राकृत. सम्राट अशोकाच्या शिलालेखांत भारतभर आनी श्रीलंकेच्या कांय वाठारांनी ही भास मेळटा. तशींच नाणीं, लेणीं आनी ताम्रपटांनीय ती मेळटा. 7. लौकीक संस्कृत. व्याकरणान प्रमाणीत केल्ली संस्कृत भास अस्तितवांत येतकच लेगीत, ते नेम मानिनासतना वेव्हारांत आनी बौध, जैन आनी कांय हिंदूच्या ग्रंथांनी मेळपी संस्कृत भास.
पाली भाशएंत बौध्दांच्या धार्मीक ग्रंथाभशेन हेर खूब साहित्यीक आसा. मूळ धर्मग्रंथ ‘त्रिपिटक’ ह्या नांवान वळखतात. हाचे भायर इ.स.च्या पांचव्या शेंकड्य़ांतले नेत्तिपकरण, पेटकोपदेस, सुत्तसंगह हे धर्मीक ग्रंथ आसात. इ.स.च्या पयल्या शेंकड्यात रचिल्लो ’मिलींदपञ्ह ’हो नामनेचो ग्रंथ. हाचे उपरांत त्रिपिटावयलीं भाश्यां आनी टिकां हांचो काळ येता. तो चड करुन इ.स.च्या पांचव्या शेंकड्यासावन आठव्या शेंकड्यामेरेन आसुंये. तातूंत जातक अट्ठकथा, धम्मपद अट्ठकथा हांचो आस्पाव जाता. उपरांत टीकाग्रंथ, व्याकरणां हें साहित्य जालें.
अर्धमाग्धी ही श्र्वेतांबर जैनांची धर्मभास. तिच्यांतले ग्रंथ आयज ज्या रुपांत आसात तें स्वरुप जैन परंपरेप्रमाण तांकां इ.स.च्या पांचव्या शेंकड्याच्या अदमासाक मेळ्ळें. तशेंच जैनांचे धर्मसाहित्य जैन माहाराष्ट्रींत आसा. विमलसुरीचें ‘पउमचरिय’ हेंच भाशेंत आसा. संघदासगणी आनी धर्मसेनगणी हांचे ‘वसुदेवहिंडी’, देवेंद्राची‘उत्तरज्झयणा’ वयली टिका, जिनप्रभसूरीचो ‘विविधतीर्थकल्प’, हरिभद्राची‘समराइच्चकहा’, धर्मदासगणीची ‘उवलएसमाला’ हे ग्रंथहेच भाशेंत आसात.
दिगंबर जैनांचे भाशेक जैन शौरसेनी हें नांव आसा. हे भाशेंत शौरसेनीचीं आनी माग्धीचीं खाशेलपणां दिश्टी पडटात. कुंदकुंदाचार्याचो ‘पवयणसार’, वट्टकेराचार्याचो ‘मूलाचार’, कार्तीकेयस्वामीची ‘कत्तीगेयापुवेक्खा’ हे आनी हेर म्हत्वाचें ग्रंथ आसात. दिगंबर जैनांनीच धार्मीक आनी हेर साहित्याखातीर अपभ्रंशाचो खाशेलो उपेग केला. तातूंतले ‘भविसयतकहा’ आनी सनत्कुमाकचरित हे नामनेचे ग्रंथ आसून जाइदूंचो‘परमप्पपयासु’, पुष्पदंताचो महापुराण आनी हेर कांय ग्रंथूय उजवाडा आयल्यात. कांय संस्कृत ग्रंथानीय जैनांनी अपभ्रंश श्लोक आसात. पुर्व भारतांत बौध्दांनीय अपभ्रंशाचो पेग केला. काव्हपा आनी सरप्पा हांचो ‘दोहाकोश’ हो एक अशेच तरेचो ग्रंथ.
बौध्दांच्या टार वैभाशीक फांट्यांतले एकीचें लिखाण पैशाचींत आशिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. पूण तातूंतले आयज कांयच उपलब्ध ना. गुण्याढ्याची ‘बड्डकहा’ ही पैशाचींत बरयल्ली असो उल्लेख मेळटा. तिचे अवशेश संस्कृत रुपांत सोमदेवाचो ‘कथासरित्सागर’ आनी क्षेमेंद्राची ‘बुहत्कथामाञ्जरी’ ह्या ग्रंथानी मेळटात. व्याकरसाहित्यांत तशेंच ‘कुवलयामाला’ ह्या चंपुकाव्यांत, ‘हम्मीरमदमर्दन, मोहराजपराजय’ ह्या नाटकांनी पैशाचीचें दर्शन घडटा.
नाट्यवाङमयांतल्या प्राकृतांत माहाराष्ट्री, शौरसेनी आनी माग्धी ह्यो मुखेल आसात. राज घराण्यांतल्यो बायलो आनी तांच्यो इश्टिणी उलयतना
