तयार जाता ती द्रव्यां म्हळ्यार प्राण न्हय. ते सुर्याच्या उजवाडांत आसता. पूण तें म्हल्यार उश्णताय वा उजवाडाचें किर्ण न्हय जाल्यार चराचर सृश्टींतल्यो चित्शक्ती म्हळ्यार प्काण आनी चराचर वस्तू ह्यो ते चितशक्तीचें फकत वाहनभूत जावपी साधन.
प्राण हो सगळ्यांचो संवर्ग म्हळ्यार अंत. कारण मनीस नहिदता तेन् ताची वाचा प्राणांत लीन जाता, दोळे, कान नी मन हीं सगळीं प्राणमय जातात, अशेंच छांदोग्यात म्हळां. प्राणाचें श्रेश्ठत्व अशें तरेन प्रतीत जातकच सतकुमारान नारदाक म्हळें-
अथ वा आरा नाभौ समर्पिता एवमस्मिन्प्रामे सर्व समर्पितम्।
अर्थ – चाकाचे आरे जे तरेन मदीं मेळटा, तेच भाशेन ह्या जगांतल्यो सगळ्यो वस्तू प्राणांत मेळून विलीन जातात.
कौषितकी उपनिषदांत प्राण आनी जीव तशेंच प्राण आनी प्रज्ञा हीं एकूच सात अशें सांगला. हाचेय फुडें प्राण आनी आत्मो हेय कूच आसात अशेय म्हळां.
जीवशास्त्राचेनदरेन प्राण म्हळ्यार पिराय. मानसशास्त्राचे नदरेन प्राण म्हळ्यार प्रज्ञा आनी वेदान्तशास्त्राचे नदरेन प्राण म्हळ्यार आत्मो अशें उपनिषदांतल्या प्राण विवेचनावयल्यान समजता. प्राण नी आत्मो एकरुप मानिल्ल्यान उपनिषदांतली प्राणोपसना ही आत्मोपासना थरल्या. तिचेपसून उपरांत दोन नैतीक कल्पना निश्पन्न जाल्यो- 1. इंद्रियाची विशयप्रीती पापाक म्हळ्यार मरणाक कारणीभूत जाता. म्हणून प्राणधारणारुप जीवनवेपाराकय म्हत्व दिवंचे. आनी 2. सगळ्यांचे प्राण तत्वतः एकूच आशिल्ल्यान भूतमात्राचेर दया करची. प्राणाक पाप आफुडना कारण तो फकत पोसपाखातीर अन्न मागता. आनी हेरांक ताचे वांटेकार करता. प्राण हो साम म्हळ्यार समतेचें तत्व आसा. मूंय आसूं वा हत्ती, प्राण सगळ्यांकडेन सारको वागता. अशे तरेन प्राण हो आत्मो, परब्रह्म आनी जीवनाचो मूळ आदार थरिल्ल्यान, तत्वचिंतकांनी ताचो खूब अभ्यास केला. योगीजनांनी प्राणाक मुखेल धरुन प्राण, अपान, व्यान, उदान आनी समान अशे ताचे पांच प्रकार कल्पिल्यात. ह्या पंचप्राणांच्या कार्यांचे म्हायतीविशीं श्र्लोक आसा तो असो-
प्राणात् प्रणीयते प्राणी व्यानाद् व्याच्छते तथा। गच्छत्यपानोSधश्चैन प्रतिभेदाच्च भाषते । इत्येवं वायवः पञ्च चेष्टयन्तीःह देहिनम् ।।
अर्थ- प्राणान प्राणी जिवो उरता, व्यानान वजें उखलता, अपानान मलमु6त्सर्ग करता, समानान ह्रदयाची क्रिया चलयता नी उदानान उस्वास वा भाशण करता. अशे तरेन पांच वायू, देहधारी व्यक्तींक विंगड विंगड कृत्यां करपाक लायतां. ह्या पांच प्राणांभायर आनिकबय पांच प्राण मानल्यात ते अशे – नाग, कूर्म, कृकल, देवदत्त आनी धनंजय.
-को.वि.सं.मं.
प्राणप्रतिश्ठाः जे देवमुर्तीची वा प्रतीकाची पुजा वा उपासना करपाची आसता ते मुर्तींत –प्रतीकांत देवत्य येवंचें देखून जो विधी वा संस्कार करतात ताका प्राणप्रतिश्ठा अशें म्हणटात. ते मुर्तीक सजीव करप वा तिचेभितर प्राण हाडप असो ह्या शब्दाचो तत्वीक अर्थ आसा. प्राणप्रतिश्ठेंत आपले मुखार आशिल्लो देव हो जड नासून चैतन्यमय रुपांत आसा, तो आपल्या सगळ्या कर्मांचो साक्षी, आपलें मन जाणपी आनी आपलीं अंतर्बाह्म कर्मां स्वताचे शक्तीन चलोवपी असो पुजकान अणभव करपाचो आसता.
प्राणप्रतिश्ठेचो हो विधी, कांय बिजां आनी सानुस्वार वर्णमाला हांच्या आदारान करपाचो आसता. ब्रह्मा, विश्णु, महेश हे ताचे ऋषी. ऋग्यजुस्सामथर्व हे छंद, परा प्राणशक्ती ही देलृवता आं हे बीज, ऱ्हीं ही शक्ची आनी क्रों हे कील्क. हातूंत सुर्वेक आं, ऱ्हीं, क्रों, हांचो क्रमान उच्चार करुन आनी उपरांत सानुस्वार अं, यं, रं, लं, वं, शं, षं, सं, हं, सः हाचो उच्चार करुन आदलीं तीन बिजां उरफाट्या क्रमान उच्चारपी आनी देवमुर्तीचे एकेके आवयव शक्तीची आनी निमाणें प्राणाची प्रतिश्ठा करची. अशें करतना देवमुर्तीच्या पांयांक आनी काळजाक दुर्वा वा फूल लावन धरचें. उपरांत ‘असुनीते’ हो मंत्र म्हूणून मुर्तीचे गर्भदान आदीं 15 संस्कार सिध्द करपाखातीर 15 खेपे प्रमवाचो जप करचो. उपरांत प्राणप्रतिश्ठा केल्लें देवतेचे श्र्लोक म्हणून ध्यान करप. हो श्र्लोक असो –
रक्ताभ्भोधिस्थपोतोल्लसदरुमसरोजाधिरुढा कराब्जैः
पाशं कोदण्डमिक्षूद्भवमथ गुगुमप्यडकुशं पञ्च बाणान्।
बिभ्राणसृक्कपालं त्रिनयनलसिता पीनवक्षोरुहाढ्या
देवी बालार्कवर्णा भवतु सुखकरी प्राणशक्तिः परा नः।।
अर्थ – रगताच्या दर्यांतल्यान व्हड्यांतल्यान उल्लसपी रगतकमळाचेर आरुढ जाल्ली, हातांत दोर उंशीचे धोणू, अंकूश, पांच बाण आनी रक्तपाल धारण करपी, तीन दोळ्यांनी सोबपी, भरगच्च हड्डें आशिल्ली आनी बाल सुर्यावरी वर्ण आशिल्ली परा प्राणशक्ती ही देवी आमकां सुखकर जावं.
उपरांत उस्वास रोखून देवाचें ध्यान करप. ध्रुवाद्यौः ह्या तीन मंत्राचो जप करप. देवाच्या कानांत गायत्री मंत्र वा जो देव आसा ताच्या मंत्राचो जप करप. देवाच्या कानांत गायत्री मंत्र वा जो देव आसा ताच्या मंत्राचो जप करप. सुरुषसुक्तान उपस्थान करुन देवांच्या अवयवांक स्पर्श करुन 'इहैवैधि' ह्या मंत्राचो तीन फावटीं जप करप. देवाक निवेद्य दाखोवपाक आनी पांयां पडप.
-कों.वि.सं.मं.
प्राणहुती : जेनणां आदी आपोष्णी घेतकच अन्नाक तूप लावन ताच्यो ल्हन ल्हान स आहुती पोटांत घेतात. हाका प्राणहुती म्हणटात. ह्यो प्राणहुती पंचप्राणांक उद्देशून आसतात. निमाणी आहुती ब्रह्म्याखातीर आसता. ह्यो आहुती माध्यमां आनी आखाणो हाणीं धरुन प्राणाखातीर, मध्यमा, अनामिका आनी आखाणो हाणीं अपानाखातीर जाल्यार सगळ्या बोटांनी उखलून समानाखातीर स्वताच्या तोंडात आहुती घालपाची आसता. ह्यो आहुती दांत लायनासतना गिळपाच्यो आसतात.
प्राणहुती म्हळ्यार प्राणग्निहोत्रा. तोंडांत आहवनीय, काळजांत गार्हपत्य, बोंबलेंत दक्षिणाग्नी आनी ताचे सकयल सभ्य आनी आवस्थ हे अग्नी आसात अशें सांगलां. ह्या अग्नीहोत्रांत वाणी हो होता, प्राण हो उद्गाता, चक्षू ,अध्वर्यू, मन ब्रह्मा आनी श्रोत्र आग्नीघ्र आसा. हातूंत अहंकार हो पशू आनी प्रणव हें दूद. तशेंच आत्मो हो येजमान आसून बुद्धी ही ताची बायल. हड्डें हें केदी, रोम हे दर्भ आनी दोन हात हे स्त्रुक आनी स्त्रुवा आसात. अशे तरेचे हें प्राणीग्निहोत्र करुन जो जेवण करता तो रिणापासून आनी जल्ममरणापसून मुक्त जाता अशें सांगलां.
-कों.वि.सं.मं.
