प्राणोपासना : प्राण हे मुखेल जिवीतत्व आशिल्ल्यान उपनिषदांत ताची उपासना करपाक सांगपी जायतीं वचनां आसात. कौषीतकी उपनिषदांत जाल्यार पुराय तरेन प्राणाची उपासना करुंक सांगलां. ही प्राणोपसना आयुश्य, अमृत आनी अत्यानंद मेळोवन दिता असो उपनिषदांचो समज आसा.बुध्दीचे साधनेन योग्य विचार करुन तेप्रमाण योग्य कर्म जो आपले संकल्प पुराय करुन घेता ताका ब्रह्मलोकांत अमृतत्व आनी पूर्णत्व प्राप्त जाता अशें झांदोग्यांत आनी कठोपनि।दांत सांगलां. हो प्राणेपासनोचेच एक वांटो अशें समजतात. डॉ. के.ल. दप्तरी हाच्या मतान प्राणोपसना म्हळ्यार प्रज्ञानमय जिवाचीच उपासना.
-कों.वि.सं.मं.
प्रातः स्मरण :प्रात समयार म्हणजें फांतोडेर हांतरुणावयल्यान उठ्ठकच देवाची श्र्लोकरुपान याद करप हाका प्रातः स्मरण म्हणटात. तेविशीं एक श्र्लोक आसा तो असो-
ब्राह्मो मुहूर्ते चोथात्य चिन्तयेदात्मनो हितम्
स्मरणं वासुदेवस्य कुर्यात कलिमलापहम्।।
अर्थ - ब्राह्मा म्हुर्तार उठून आत्मकल्याणाचें चिंतन करप, तशेंच कलिदोश पयस करपी वासूदेवाची याद करप. उठ्ठकच सगल्यांत आदीं आपल्या दोनूय हातांचे तळवे पळोवन हाका करद्रशन म्हणटात. ताचो श्र्लोक असो-
कराग्रे वसते लक्ष्मीः करमध्ये सरस्वती।
करमूले तु गोविन्दः प्रभाते करदर्शनम्।।
अर्थ- कराग्र म्हळ्यार हात, तातूंत लक्ष्मी, करांमदीं सरस्वती आनी करमुलांत गोविंद वास करता देखून फांतोडेचेर उठून करदर्शन करप.
ह्या करदर्शनाफाटलो हेतू असो. मनशाचो हात हो एक समर्थ आवयव. पुरुशार्थ सादपाच्या कामांत हातांचो उपेग जाता. हातांच्या योगान खूबशीं व्हड-व्हड कामां करुं येतात. मनशाक जिणेंत येस आनी वैभव प्राप्त करुन घेवपाचे आसत जाल्यार ताणें आपलें बुध्दी वांगडा हतांचोय उपेग करुन घेवपाक जाय. हातांत देव आसतात हें समजतकच मनीस आत्मविस्वासान तांचो उपेग करुन घेतलो हें जाणून शास्त्रकारांनी फांतोडेचेर करदर्शन करपाक सांगला. उपरांत प्रातः स्मरण ज्या क्रमान करपाचें तो क्रम असो.
आदित्यं गणनाथं च देवी रुद्रं यथाक्रमम ।
नारायणं विशुध्दख्यमन्ते च कुलदेवताम् ।।
अर्थ- सूर्य, गअपती, देवी, आनी विशुद्द किर्तीचो नारायण हांचे स्मरण करुन निमाणें कुलदेवतेचें स्मरण करप.
ऋग्वेदीय ब्रह्मकर्मान सूर्यस्मरणाचे, गणपतीचे स्मरणाचे आनी देवीच्या स्मरणाचे दरेकी तीन, शिवांच्या स्मरणाचे चार आनी विष्णुच्या स्मरणाचे चार श्र्लोक दिल्ले आसात. उपरांत वनग्रह, भृग्वादी ऋषी, सनत्कुमार आदी देवर्षी, सप्तलोक सप्तसमुद्र, सप्तकुलपर्वत, सप्तर्शी, पृथू- हैहय आदी राजा , बली, बीभीषण आदी भक्त , अश्र्वत्थामा, व्यास आदी स्पतचिरंजीव, अहल्या द्रौपदी आदी स्त्रापंचक, पांच पांडव, नल, युधिष्टिर आदी राजा, काशी आनी थंयची देवस्थानां हांचे स्मरण करपाक सांगलां. हें प्रातःसम्रण करतकच फुडलो श्र्लोक म्हणून भुंयेची प्रार्थना करप. तो श्र्लोक असो- समुद्रवसने दिवि पर्वतस्तनमण्डले । विष्णुपत्नि नमस्तुभ्यं पादस्पर्श क्षमस्व मे।।
अर्थ- समुद्राचें वस्त्र न्हेसपी आनी पर्वतरुपी थानांनी सोबपी हे विष्णुपत्नी भूदेवी, तुका नमस्कार. म्हज्या पांयांचो तुका स्पर्श जाता देखून म्हाका माफ कर.
ही प्रार्थना जातकच सूर्य, गुरु आनी जाण्टे लोक हांका पांया पडून 'प्रातरग्निम' हें प्रातः सूक्त म्हणप.
-कों.वि.सं.मं.
प्रादेशीक साहित्यः खंयच्याय विशीश्ट वाठारांतल्या वातावरणाचें, रिती रिवाजाचें, बोलीभाशेचे घाटणेचे, लोकांच्या सभावाचें, उद्देगधंदे, वेपार आनी वट्ट जिवीत पद्दतीचें प्रत्ययकारी दर्शन घडोवपी साहित्य हें प्रदेशीक साहित्य.वप्रदेशीक साहित्याची प्रत्ययकारीता फकत वातावरणनिर्मीती रृपुरतीच मर्यादीत उरना. ती विशीश्ट प्रदेशांत रावपी मनशाच्या आयुश्याची रीत, तांच्या व्यक्तीमत्वाची जाण त्या- त्या प्रदेशांतल्या खाशेलपणांनी कशी वेगळी जाल्या, तशेंच सैमाचो, भूंयवाठाराच्या खाशेलपणाचो आनी लोकजिणेचो संबंद कसो अतूट आसा हांचे दर्शन प्रदेशीक साहित्यांत घडटा.
प्रदेशीक साहित्यांचें एक बेस बरें उदाहरण म्हळ्यार टॉमस हार्डी ह्या कादंबरीकारान इंग्लंडांतल्या 'वेसेब्स' नांवान वळखतल्या पंचनगरे (फायव टावन्स) नांवान वळखतल्या वाठाराचें चित्रण करपी कादंबरी मालीका बरयली. हाचे भायर इंग्लीश प्रदेशीक कादंबरीच्या मळार शार्लट ब्रॉंटी (शर्ली), जॉर्ज एलियट, अमेरिकी कादंबरीकार विल्यम फॉकनर, आयर्लंडी लेखक जयस आदींनी उल्लेखनीय बरप केलां. तेभायर जे.एम. सिंग हाणें आपल्या नाटकावरवीं अस्तंत आयर्लंडांतली प्रदेशीक जीण प्रभावीपणान चित्रीत केल्या. कादंबरीचे मुखेल घटक, कता, पात्रां, घडणुको, वातावरण आदी त्या वाछाराक लागून कितलीं आनी कशीं संस्करीत जातात हाचो आगृदीं विचार करुनूच ती कादंबरी प्रदेशीक वा अप्रदेशीक हें थारायतात.
मराठी प्रदेशीक साहित्याच्या मळार गो.नी. दांडेकर (पडघवली), श्री. ना.पेंडसे (गारंबीचा बापू), चिं.त्र्यं. खानोलकर (चानी- दिर्घकथा), बाळकृष्ण प्रभिदेसाय, मं. वि. कोलेहटकर आदी साहित्यकांनी कोंकणविशीं आनी थंयच्या लोकांविशीं उल्लेख करपासारकें साहित्य निर्मिलां.
व्यंकटेश माडगुळकराच्या 'माणदेशी माणसे' ह्या पुस्तकांत माणदेशाच्या उपेक्षीत जिवीताचें अभिजात चित्रण दिश्टी पडटा. हाचे भायर व्यंकटेश माडगूळकर हाची 'बनगरवाडी', शंकर पाटील हाची'हारफुलां', आनंद यादव हाची 'गोतावळा'तशेंच अण्णाभाऊ साठे हाची 'फकिरा' आनी हेर कादंबऱ्यांनी गांवगिरे जिणेचें बेसबरें चित्रण केल्लें दिश्टी पडटा.
हाचेभायर विदर्भांतलो सैम, वातावरण आनी जीवीत हांचें प्रभावीपमान चित्रण करपी उध्दव शेळके हाची 'धग' ही कादंबरी उल्लेख करपासारकी आसा. ताचीच 'बाई विना बुवा', बाजीराव पाटील हाची 'भंडारवाडी', गो.नी दांडेकर हाची 'पूर्णामायची लेकरं',मनोहर तल्हार हाची 'माणूस' आदी प्रादेशीक साहित्यकृती उल्लेख करपासारक्यो आसात. पुरुषोत्तम दारव्हेडकर हाचें 'वऱ्हाडी मान्सं' हें नाटकय प्रदेशीक साहित्याच्या संदर्भांत उल्लेख करपासारकें आसा. हाचेभायर भाऊ मांडवकर, ना.रा.शेंडे,
