उज्यांत उडकी घेवप, तापते लोखणी खांटीचेर न्हिदप अशीं कांय खर प्रायश्र्चितां धर्मशास्त्रांत सांगल्यांत. काळा प्रमाण हीं प्रयश्र्चितां फाटीं पडलीं. शरीर हेंच धर्माचें मुखेल साधन आशिल्ल्यान ताका चड यातना जावन नश्ट जांवचें न्हय ह्या विचारान 'प्रत्याम्नयां' ची कल्पना मुखार आयली. देखीक- पातकी मनीस प्राजापत्य प्रायश्र्चित करुंक शकना जाल्यार त्या मनशान एक दूद दितली गाय दान करची वा प्रत्याम्नाय द्रव्यांचें दान करचें. तशेंच ब्राह्मणाक'जेवण, उदकांत उबें रावप, होम वेदपाठण, तीर्थयात्रा, दान, नामस्मरण,जप हे पर्याय निर्माण जावन प्रायश्र्चितांची संख्या उणी जाली.
प्रायश्र्चिताचे खूब प्रकार आशिल्लें. तीन दीस फकत दनपारचें आनी तीन दीस फकत रातीचें जेवण घेंवचें. उपरांत तीन दीस मागनासतना किदें मेळटा तें खावंचें आनी निमाणे तीन दीस उपास करप हाका 'कृच्छ्र प्रायश्र्चित' म्हणटात. हे भायर अतिकृच्छ, कृच्छ्रसंवत्सर अशीं कृच्छ्र नांवांची कितलीशींच प्रायश्र्चितां आसात. शुक्ल पक्षांत पाडव्या दिसा एक घांस अन्न खावन तें पुनवेमेरेन सदां एकेक घांस वाडोवप आनी तशेंच कृष्णपाडव्यासावन उमाशेमेरेन एकेक घांस उणो करप हाका 'चांद्रायण' म्हणटात. हाचेय यवमध्य, पिपीलिकामध्य, ऋषी, शिशू अशे भेद आसात, पयल्या दिसा दर्भ बुडयल्लें उदक आनी पंचगव्य घेवप आनी दुसऱ्या दिसा पुराय उपास करप हें 'सांतपन'. महासांतपान, अतिसांतपन अशेंय सांतपनाचें प्रकार आसात. गुरु वा भावाक जीतो मारिल्लो आसल्यार, गायेक यव चरपाक घालून तिच्या शेणांतले ताचे कण काडून १२,२४ वा ३६ वर्सा खावप हें 'बृहद्यावक'. हे भायर सोमायन, अघमर्षण, अश्र्वमेधावभृथ, न्हाण, एकभक्त, गोव्रत, पंचगव्य,पराक, पर्णकूर्च, प्रसृतायावक ब्रह्मकूर्च, याम्य, यावक, वज्र हीं प्रायश्र्चितां सांगल्यांत. विंगड विंगड स्मृतींनी एकाच पातकाचेर विंगड विंगड प्रायश्र्चितां सांगल्यात अशेंय दिसता. चार महापातकांक बारा वर्सांमेरेन सदांच तीन खेपे न्हावप, जमनीर न्हिदप, कंदमुळां खावप, पातक सांगून भि७ा मागप, एकदांच जेवण अशें एक प्रायश्र्चित आसतालें. ब्रह्महत्या, आवय, बापूय हांची हत्या, अगम्य आप्तसंभोग ह्या पापांक तांचे खराये प्रमाण प्रायश्र्चित आसतालें.
कर्माचें फळ भोगचेंच पडटा, प्रायश्र्चित घेतल्यार लेगीत तें चुकना अशें बौध्द धर्मांत म्हळां. पूण एकेकदां चूक मागतकच भोगसूपाची चाल आशिल्ली. पुर्विल्लें अमेरीकी सोक स्वताच्या दोळ्यांचेर मिरसांग घांसून वा स्वताच्या मासाचे कुडके सुर्या सारकिल्ल्या देवांक ओंपून प्रायश्र्चित घेतालें. बॅबिलोनियांत एका बरोवपाच्या फळ्याचेर पातकां बरोवन तीं देवामुखार वाचतकच तो फळो मोडून उडयतालें आनी पातकां सोंपली अशें मानतालें. कोणेंय मनशान पाप केल्बयार ताचें फळ समाजाक भोगचें पडटा.देखून त्रोया मनशाक दंड करचो आनी दंड म्हळ्यारुच प्रायश्र्चित अशें ग्रीसी लोक मानतालें. हिंदू धर्मशास्त्रांत लेगूत राजदंड हें एक प्रायश्र्चित मानलां. नाच, खेळ, यज्ञ, मेल्ल्यांक पुरप, शेती असल्या कामांनी कसलीय बारीक चूक जाल्यारुय रोमी लोक प्रायश्र्चित घेतात. नगरांत मडें पुरपासारको मुद्दाम केल्ल्या गुन्यावांक प्रायश्र्चित आनी दंड दोनूय भोगचीं पडटात.
ज्यू आनी क्रस्तांव धर्मांनी प्रायश्र्चित्तांत पश्र्चाताप आनी पापमुक्तीच्या यत्नाक चड म्हत्व आसता. मानवजातीच्या पापांखातीर जेजू क्रिस्तान मरम आपणावन प्रायश्र्चित घेतलें, पश्र्चाताप आनी पापाची कबुली गरजेची, धर्मगुरुन पाप केल्यार ताका सामान्य मनशापरस चड प्रायश्र्चित दिवंचें, जिणेंत फकत एकदांच प्रायश्र्चित घेवपाक मेळटा अशीं क्रिस्तांव लोकांची कांय मतां आसात.
सुरवातीच्या काळांत जाहीरपणान प्रायश्र्चित घेतालें.उपरांत मात तें खाजगी स्वरुपांत घेवंक लागलें. प्रार्थना, उपास, धर्मगुरुक नमस्कार, साकाचें कपडें शिवून घालप अशा स्वरुपांतूय प्रायश्रिचित घेताता. कांय प्रायश्र्चितां ३० वर्समेरेन चलतात. ट्यूटॉनीक लोकांभितर कोणेंय खून करीत जाल्यार प्रायश्चित घेवन आनी भरपाय दिवन दोन पंगडांतलें दुस्मानपण निवळावपाक येता. कोणेंय देवाआड पातक केले जाल्यार सगल्या समाजाचेर संकश्ट येता, हे समजुतीन प्रायश्र्चित म्हमून ताका बळी दितात. पारशी लोकांच्या 'अवेस्ता' ग्रांथांतल्या वेंदिदाद ह्या भांगातंत प्रायश्र्चित्त करचेपरस पातकूच करचें न्हय, प्रायश्र्चित्त घेतले ना जाल्यार पाप वाडत वता, सदांच न्हिदचें पयलीं. प्रायश्र्चित्तात्मक प्रार्थना म्हणची, मडें पुरप वा लासप ह्या पापाक प्रायश्र्चित्त ना आशीं मतां आसात. दीसपट्टी प्रार्थना, रमजानाचो उपास, मक्केची यात्रा ह्यो गजाली केल्योनात जाल्यार चड प्रार्थना, उपास वा हेरांकडल्यान यात्रा करप ह्या मार्गांनीं भरपाय करची आनी हेर प्रायश्र्चित करपाची गरज ना अशें इस्लाम धर्मांत मानतात. हेर पापांविशीं कुराणांत कांय प्रायश्र्चितां सांगल्यांत. पातक केल्लो मनीस गरीब आसत जाल्यार ताणें फकत उपाय करचो अशें मत आसा.
धर्मग्रंथांतलें वेव्हार, आचार आनी प्रायश्र्चित ह्या तीन विभागांतलो प्रायश्र्चित हो एक. गौतमधर्मसूत्र आनी वसिष्ठधर्मसूत्र हांचो एक-तृतियांश भाग, मनुस्मृतीचे २२२ आनी याज्ञवल्क्यस्मृतीचे १२२ श्र्लोक तशेंच स्मृतिपुराणांतलें हजारांनी श्र्लोक ह्या 'प्रायश्चित्त' विशयाचेर आसात.प्रायश्र्चित्तविवेक, प्रायश्र्चितविवेक, प्रायश्र्चित प्रकाश, प्रायश्र्चित्तमयूरव, प्रायश्र्चित्तेंदुशेखर ह्या निबंदांनी प्रायश्र्चिताची विस्कटावणी केल्या.
-कों.वि.सं.मं.
प्रायोपवेशनः एक व्रत. हाची व्याख्या अशी -'प्रायेण मृत्युनमित्कानशनेन उपवेशः स्थितीः'= मरणाक कारणीभूत अशा निराहार उपासना मरण येसर रावप म्हणजेच प्रायोपवेशन. हातूंत सगळो कर्मसंन्यासयुक्त आहारत्याग करुन मरणाक निमंत्रण दिवपाचें आसता. 'तूं सर्पदंशान सात दिसांनी मरतलो' असो ऋषीन शाप दिल्ल्यान परिक्षीत राजान प्रायोपवेशन करुन मरण पत्करलें अशीं कथा भागवतांत आसा. जैनांमदीं. ही प्रायोपवेशन हें एक तरेचें इत्सामरण. पूण आत्महत्येवरवीं घेतिल्लें इत्यामरण आनी प्रायोपवेशन हातूंत फरक सांगला.
प्रायोपवेशन शास्त्रान मानून घेतलां, आत्महत्या मानूंन घेवंक ना. कायद्यान दोगांकय मान्यताय दिवंकना. आत्महत्यावरवीं इत्सामरण घेवपाची कायदेशीर मेकळीक आसची अशी कांय जाणांची मागणी आसा.
-कों.वि.सं.मं.
प्रारब्धः जीव जीं बरीं -वायट कर्मां करता ताचें फल भेंगचेंच पडटा. तें कर्म ह्या जल्मातलें आसूं वा आदल्या जल्मांतलें आसूं. मनशाचें आदल्या जल्मांतलें कर्म त्या त्या जिवाच्या नांवांन एकठांय जावन रावतात. हाकाच लौकीक भाशेंत दैव अशें म्हणटात. ह्या सांठयल्ल्या कर्मांतलो जो भाग फळ दिवपाक सुरवात करता ताका प्रारब्ध म्हणटात. हाचे
