केलो पूण तातूंत ताका येस मेळ्ळेंना. अर्थीक परिस्थीती आनी कश्ट हांकां लागून ताची भलायकी इबाडली. १९०१त प्रेमचंदाच्या साहित्यीक जिणेक सुरवात जाली ताणें हिंदी आनी उर्दू ह्या दोनूय साहित्यांक नवी दिका दीली. ताची पयली कादंबरी 'असरारे मआविद'(देवळांचे गुपीत) ही एक उर्दू सातोळ्यांतल्यान १९०३- १९०५ ह्या काळांत उजवाडाक आयली. ताचे उपरांतची मूळ उर्दू कादंबरी 'हमखुर्मा-ए-हमशबाब' हिंदी भाशेंत १९०७ 'प्रेमा' ह्या नांवान उजवाडाक आयलीं. एक बरो कथाकार म्हणून तो नांवरुपाक आयलो.
प्रेमचंदान सुमार १५ कादंबऱ्यो बरयल्यो. तातूंतल्यो 'सेवासदन' (१९१८), प्रेमाश्रम (१९२२), रंगभुमी (१९२४, निर्मला (१९२७), कायाकल्प (१९२८), गबन (१९३०), कर्मभुमी (१९३२), गोदान (१९३६) ह्यो मुखेल आसात.
ताणें सुमार ३०० कथा बरयल्यात अशें म्हणटात. ताच्या कथांचे सुमार २४ झेले उजवाडाक आयले आनी फुडे ताच्यो सगळ्यो कथा १९६०त 'मानसरोवर' ह्या नांवान उजवाडाक आयल्यो. ताणें नाटकां, चरित्रां ,बालसाहित्य निबंदुय बरयल्यात. कांय इंग्लीश नाटकाचें ताणें हिंदीत अणकारुय केल्यात. ताच्या कांय गाजिल्ल्या कथा आनी कादंबऱ्यांचे अणकार भारतीय तशेंच विदेशी भाशांनी जाल्यात. साहित्याचे विंगड विंगड प्रकार ताणें केळयले तरी लेगीत तो 'कादंबरी सम्राट' म्हणून साहित्याच्या संवसारांत अज्रंवर जावन उरला.
ताणें जेन्ना साहित्याच्या मळार प्रवेश केलो तेन्ना हिंदी आनी उर्दू साहित्य हें अप्रूप, जादू, रहस्य हांच्या काणयांनी भरिल्लें. ह्या सगळ्या साहित्याक ताणें एक नवें आनी खाशेलें मोडण दिलें. सेवासदन हे कादंबरीवरवीं ताणें हिंदी भाशेंत वास्तव पूण कलात्मक कथासाहित्याची बुन्याद घाली. हे कादंबरेत ताणें मध्यम वर्गीय बायलेचे जिणेंतली घुस्पागोंदळाची वैवाहिक अडचण बेसबरी पिंतारल्या. 'प्रेमाश्रम' हे कादंबरेंत शेतकार आनी भाटकार हांच्या परस्पर संबंदांचे वास्तव दर्शन घडयलां. 'रंगभुमी' ही ताची एक म्हान साहित्यकृती मानतात. राश्ट्रीय प्रवाहांत घडपी विंगड - विंगड घडणुकांची ल्हारां हे कादंबरेंतल्यान जाणवतात.
प्रेमचंदाचे, भुरगेपणांत अभ्यासापरस, अवजाळीपण करपाक चड मन रमतालें. ह्या ताच्या भुरगेपणाचें चित्रण ताच्या 'होली', 'काजकी',गुल्लीडंडा ,'चोरी'ह्या कथांनी बेसबरें दिश्टी पडटा. तशेंच 'बडे घरकी बेटी','पंच परमेश्र्वर','बडे भाईसाहब','गुल्लीडंडा', 'लशा', 'ठाकुर का कुऑं', 'सवासेह गेहूं', 'सुजान भगत','शतरंज के खिलाडी','पूस की रात','कफन','ईदगाह' ह्यो कथा श्रेश्ठ दर्जाच्यो मानतात. आपल्या कथांतल्यान ताणें गांवगिऱ्या आनी नागरी अशा दोनूय प्रकारांचे जिणेंचे चित्रण केलां. प्रेमचंदाच्या कथावाङमयाचो विस्तार खूब व्हड आसून ताणें मानवी मनाचें खूब बारीकसाणीन आनी खोलायेन निरीक्षण केलां. भिकार्यापासून राजाम्हारांमेरेन, शेतकामत्यापासून भाटकारामेरेन, भुरग्यापासून जाण्ट्यांमेरेन सगळी पात्रां ताणें व्हड कलात्मकतेन चितरायल्यांत. ताच्या कांय कथा - कादंबऱ्यांचेर गरीब, मजदुर, हीरा, मोती, सेवासदन, गबन, शतरंज के खिलाडी अशीं चलचित्रां आयल्यांत.
हिंदी आनी उर्दू साहित्यांत प्रेमचंदाक व्हड मानाची सुवात आसा. अर्थीक परीस्थिती आनी कश्ट हांकां लागून ताची भलायकी इबाडली. अशेय परिस्थितींत लेखक ह्या नात्यांन ताणें भारतभर भोंवडी केली.
१९३५ वर्सा लखनौंत भरिल्ल्या 'प्रगतिशील लेखक संघा'च्या पयल्या अधिवेशनाचो तो अध्यक्ष आशिल्लो. त्याच वर्सा बनारसाक ताका मरण आयलें. ३१ जुलय १९८० दिसा, भारतभर व्हड उमेदीन ताची जल्मशताब्दी मनयलीं. ते निमतान भारत सरकारान ताचें चित्र आशिल्लो पोस्टाचो सेल काडलो.
-छाया चोडणकार
प्रेमानंद :(सुमार 1363- सुमार 1734). एक नामनेचो गुजराती भक्तकवी. ताच्या जिवीताविंशी निश्र्चीत अशी म्हायती मेळना. जातीन तो ब्राह्मण आशिल्लो आनी बडोद्याक रावतालो. ताच्या बापायचे नांव कृष्णाराम. आवय बापायच्या मरणाउपरांत मावशेन ताचो सांबाळ केलो. पिरायेच्या पंदराव्या वर्सा रामचरण हरिहर नांवाच्या एका संन्याशान ताका गुरुउपदेश दिलो. उपरांत प्रेमानंद ताचेवांगडा उत्तर भारतांत गेलो आनी थंय ताणें हिंदी आनी संस्कृत भाशांचो खोलायेन अभ्यास करुन घेतलो. गुरुच्या मार्गदर्शनासकयल ताणें रामायण आनी महाभारत म्हकाव्यांचो आनी भागवत पुराणांचो बारीकसाणेन अभ्यास केलो.
सुर्वेक गागरिआ ऊट म्हणून तो नामनेक आयलो. नंदुरबाराक ताचो खूब तेंप राबितो आशिल्लो. गुजराती भाशेचो ताका खूब अबिमान आशिल्लो. गुजराती भाशेची, साहित्यीक नदरेन हिंदीसारकी उदरगत जालेबगर आपूण पगडी घालचोना अशी तांणें प्रतीज्ञा केल्ली अशें म्हणटात.
मरणा वेळार ताचे ५२ शिश्य आशिल्ले आनी तातूंत १२ बायलांचो आस्पाव आशिल्लो, अशें सांगतात. ताचो पूत आनी शिश्य वल्लभ होय एक कवी आशिल्लो अशें मत आसा, ताणें सुमार २५ ग्रंथ रचले.'दोणलिला', 'भ्रमरपचिशी' हीं स्फूकाव्यां आनी 'सुदामाचरित्र', 'नळाख्यान', 'सुधन्वाख्यान', 'हरिश्र्चन्द्राख्यान', 'मदालसाख्यान', 'रुक्मिणीहरण' हीं पौराणीक आख्यानां बरयलीं. 'हुंडी', 'श्राध्द', 'मामेरुं' हीं नरसी मेहताच्या जिवीताचेर आदारीत आख्यानां आनी भागवताचो दशमस्कंदहें प्रेमानंदाचे नामनेचे काव्यग्रंथ. आपल्या काव्यांत विंगड विंगड भावप्रसंगांचे, भावनांचे आविश्कार करतना ताणें फावो ती रसनिर्मीती केल्या. देखूनूच एक रससिध्द कवी म्हणून ताका वळखतात. ताची भास सादी, सोंपी आनी रसाळ आशिल्लीं. गुजरातींतलो तो एक म्हान कवी जावन रावला अशें समिक्षक मानतात.
-कों.वि.सं.मं.
प्रोटागोरस : ( इ.स. आदीं ४८५ ते इ.स. आदीं ४१०)
नामनेचो ग्रीसी विचारवंत. ग्रीसांतल्या त्या कांळांतल्या नैतीक आनी राजकीय अडचणींचो ताच्या विचारांचेर प्रभाव पडिल्लो. ताणें अज्ञेयवादाचो पुरस्कार केलो आनी धर्मीक अंधश्रध्दांक विरोध प्रगटायलो. मनशांक बऱ्या गुणांची शिकवण दिवपाचें काम ताणें मरसर केलें. धर्माचेर आनी ईश्र्वराचेर विश्र्वास ना दवरपी सोफिस्ट विचारप्रणालीचो तो जनक .
इ.स. आदीं पांचव्या शतमानांत संशयवादाची पाळां धरुंक लागलीं. धर्माचो प्रभाव उणो जावंक लागलो. त्या ग्रीक नगरराज्यांत प्रत्यक्ष लोकसत्ता पद्दत स्थापन जाल्ली आनी तातूंत सगळ्या नागरिकांनी आपआपलीं मतां मांडची अशी अपेक्षा दवरिल्लीं. तेन्ना न्यायालयीन कामांनीय
