उपेग केला. ह्या दरवाज्यातचीं कमान व्हड आलून दरवाज्यावयव्या कोनशांनी एक संघ मनोरे मुखेल चौकटींतल्यान वयर आयिल्लेवरी दिसतात. दर्शनी भागाचेर दोन मनोऱ्यांमदीं आशिल्लें तीन घुमट सुंदर दिसतात. ह्या दरवाज्याचें भायले वटेन अरबी भाशेंतलें सोबीत सुलेखन मेळटा. ही मारत चवकोनी आ,न वयर घुमट आसात. मुखेल दर्गो सोबीत शिसवी मखराचेर उबो आसा. ताचे दर्शनी खांबे पितूळचे आसून तांचेर रंगीत जडावकाम केल्लें आसा.
इमारतीच्या चारुय वटांनी महिरपीच्या कोंदणांत संगमरवरी फातरांत कोरांतिल्ल्यो नाजूक जाळ्यो बसयल्यात. अकबरान सलीम चिश्तीखातीर एक मशिदूय बांदल्या(1501). दिवाण-ई-आम आनी दिवाण-ई-खास ह्यो दोन इमारती सभाघर स्वरुपाच्यो आसात. दिवाण-ई-आम हातूंत अकबर न्यायदान करतालो आनी दिवाण-ई-खास ही खास मंडलीचे सभेखातीर आशिल्ली इमारत.
ही मारत दिसपाक दोन माळ्यांननी दिसता खरी, पूण प्रत्यक्षांत ती एके माळयेची आसा. हे इमारतीच्या खांब्यार सोबीतत शिल्पाक-ती आसात. सभाघरांत मदल्या भागार आशिल्लो खांबो मुळांत चवकोनी आनी मदीं अश्टकोनी आसूंन कोनशांनी कोन मोडपी कडो आसून सकयल्यान सवायतीन मिटर वयर अश्टकोनी कडो आसात आनी शिवसनाकडेन वचपाक थंयसावन तीन वाटो आसात.
पंचमहलाच्या शेजरा अकबरान जोधाबाय आनी मीराबाय ह्या आपल्या आवडट्या राणयांखातीर दोन महाल बांदिल्लें आसात. हांचे काशेलेपण म्हळ्यार ह्या दोनूय महलांनी हिंदू संस्कृतायेचीं चिन्नां दिसतात. जोधाबायचो म्हल पुरायेन हिंदू शिल्प शैलीचो एक नमुनो. ह्या म्हालांत मदीं तुळशींचें पेड आसा. ह्यो दोन म्हालांची रचणूक ऋतूचे बदल लक्षांत घेवन केल्या. एक म्हाल उज्या दिसांनी थंड आनी हवेशीर आसता नी दुसरो महाल शिंयादिसांनी ऊबदिणो आसता.
अकबरान बांदिल्लें हे वास्तूंत वेगवेगळ्या परंपरागत वास्तूशैलींचो सुंदर मेळ दिश्टी पडटा. ह्या दोनूय महालांच्या शेजरा आशिल्ल्या पंचमहालाची रचना सोबीत आसा. पिरॅमिडावरी अशीर जायत गेल्या ह्या महालाची सगळ्यांत वयली माळी म्हळ्यार एक ल्हानसो तेर्रासूच कसो. सकयल्यो दोन माळ्यो सोडल्यार हेर उरिल्ल्यो माळ्यो ल्हान व्हड हवेशीर तेर्रासूच कसो दिसता. सकयले माळयेक फातराचे जाळयेच्यो वण्टी आसात. हांगा आशिल्लें तुर्की रामी, रुमी सुलतान हिचें निवासस्थान पळोवपासारकें आसा. हांगांचो बिरबलाचो दोन माळयांचो महालूय कलापूर्ण आसा.
पंचमहालामदीं एक व्हड व्यासपीठ असून ताचे लागसरुच बुध्दिबळाचो व्हड पट आसा. इबादतखाना, नौबतखाना, टांकसाळ, कारवान सराई ह्यो हेर कांय वास्तू पळोवपासारक्य़ो आसात. ह्यो सगळ्यो वास्तू तांबड्या वालुकाश्म फातरान बांदिल्ल्यो आसात.फतेपूर सिक्रिंतल्या चडशा वास्तूंचेर मोगल, इराणी, रोमी, हिंदू आनी वेगवेगळ्या वास्तूशैलींचो छाप दिसता. केंद्रीय पर्यटन खात्यान ह्या स्थळाचो आधुनीक पर्यटन केंद्र म्हणून विकास करपाखातीर 10 कोटी रुप्यांची येवजण आंखल्या.
-कों.वि.सं.मं.
फर्ग्युसन, जेम्स : (22 जानेवारी 1808, ऍर (स्कॉटलंड); मरण : 9 जानेवारी 1886, लंडन)
भारतीय वास्तूशिल्पशैलीचो एक चिकीत्सक, स्कॉटलॅंडी अभ्यासक आनी कला समिक्षक. ताच्या बापायचें नांव विलियम फर्ग्युसन. तो वैजकी पेशांतलो आशिल्लो तरी ताका साहित्याची आवड आशिल्ली. ‘नोट्स ऍन्ड रिक्लॅक्शन ऑफ ए प्रॉफिशनल लायफ’ हें ताचें पुस्तक फर्ग्युसन जेम्सान उजवाडाक हाडलें. जेम्साचें मुळावे शिकप इंगलंडाक जालें. पुडें आपल्या भावाचे वेपारी कंपनींत भागीदार म्हमून तो कलकत्त्याक आयलो. पूम हो धंदो व्हडलो सो चललोना देखून तो नीळीच्या धंध्यात पडलो. तातूंत ताका भरपूर पयसो मेळ्ळो.
धंध्याच्या निमतान ताणें 1835-45 ह्या काळांत भारतभर भोंवडी केली आनी कांय पोरण्या वास्तूंचें निरीक्षण केलें आनी ते विशीं विस्तारान टिपमां करुन दवरलीं.
1840त ‘रॉयल एशियाटीक सोसायटीचो’ वांगडी म्हणून ताची निवड जाली. हे सोसायटींत ताणें ‘रॉक – कट टॅम्पल्स ऑफ इंडिया’ (1945) हो सोदनिबंद सादर केलो. त्या काळांतल्या समिक्षकांनी ताची दखल घेतली. 1855-1857 ह्या काळांत भारतीय वास्तूशैली आनी तिचीं खाशेलपणां हांचो बारीक नी चिकीत्सक अभ्यास करुन ताणें ‘हिस्टरी ऑफ इंडीयन ऍंड इस्टर्न आर्किटॅक्चर’ (दोन खंड 1876) हो मोलादीक ग्रंथ उजवाडाक हाडलो. ह्या पुस्तकाखातीर ताका रॉयल इन्सिट्यूट ऑफ ब्रिटीश आर्किटॅक्साचें भांगरापदक मेळ्ळें (1876), ताचें आदीं भौशीक बांदकाम खात्यांत सचीव म्हणून ताची नेमणूक जाली (1869).
अलेक्झांडर कनिंगहॅम ह्या नामनेच्या पुरातत्वगिन्यानी वांगडा, ताचो वांगडी म्हणून काम करपाची संद ताका लाबिल्ली. 1860-1868 ह्या काळांत ताणें पॅलेस्टायनांतल्या पुर्विल्ल्या अवशेशांची पळोवणी केली. ‘ट्री ऍड सर्पट वर्शिप’ ह्या ताच्या ग्रंथात सांची आनी अमरावती हांगाच्या बौध्द अवशेशांनी विस्कटावणी केल्ली आसा (1868). ‘रुड स्टोन मॉन्युमॅण्टस् ऑफ मॅनी लॅण्डस’ 1872 ह्या दुसऱ्या एका पुस्तकांत ताणें भारतीय पुर्वाश्मयुगीन अवशेश हे प्रागैतिहासीक नासून इतिहासीक आसा अशें मत माडलें.
हे भायर ताणें पुर्विल्ल्या मॅझोपोटॅमियांतल्या इराणी आनी ग्रीसी वास्तू शैलीविंशी बरप केलें. तेखातीर ताची नेमणूक रॉयल कमिशनाचो वांगडी म्हणून केली.
जेस्म फर्ग्युसनान भरपूर लिखाण केल्लें. ताचें संशोधन आनी बरप सतत चालू आसतालें. ‘न एसे ऑन द एन्शिएंट टॉपॉग्राफी ऑफ जेरुसलेम’, (1847), ‘द ट्रु प्रिन्सीपल ऑफ ब्युटी इन आर्ट’ (1849), ‘द पॅलेसीस ऑफ निनेव्ह एन्ड पार्सेपलिस (1851)’, ‘नोट्स ऑन द साइट ऑफ द होली सॅपल्कर एट जेरुसालेम’(1861), ‘हिस्टरी ऑफ मॉडर्न स्टायल्स ऑफ आर्किटेक्चर (1862)’ आदी ग्रंथाची खूब नामना आसा.
ताच्या संशोधनाक लागून पुर्विल्ल्या भारतीय कलावास्तूकडेन शासनाचें लक्ष गेलें आनी ह्या मोलादीक सांठ्याची जतनाय करपाक सरकार फुडें सरलें.
-कों.वि.सं.मं.
