वराहमिहिराचो मरणशक 509 दिल्लो आसा. आयुश्य 96-97 वर्सांचें अशें विचारांत घेतलें जाल्यार हो जल्मकाळ इ.स.390 च्या लागीं वता. वराहमिहिरान गणीत, जातक आनी संहिता असा ज्योतिशशास्त्राच्या तिनूय भागांचेर ग्रंथरचणूक केल्ली आसा. पंचसिध्दान्तिका, लघुजातक, बृहज्जातक, विवाहपटल, योगयात्रा, बृहत्सिध्दांत हे वराहमिहिराचे मुखेल ग्रंथ.
वराहमिहीर हाच्या काळाउपरांत ब्रह्मगुप्त, लल्ल, पदमनाभ, श्रीधर, महावीर, द्वितीय आर्यभट्ट, बलभद्र, श्रीपती हे ज्योतीश जावन गेले. तांणीय ग्रंथ रचलें.पूण ते सगळे टिकेच्या स्वरुपाचेच आशिल्लें.
भास्कराचार्य: इ.स.1114 शक 1036 ह्या वर्सा जल्म जालो. सह्य पर्वतालागीं बिज्जलंवीड हें वसतिस्थान. सिध्दांत शिरोमणी हो ताचो मुखेल ग्रंथ. हे भायर ज्योतिर्गणिताविशीं “करणकुतूहल” वासनाभाष्य, भास्कर व्यव्हार हे आनीक ग्रंथ आसात.
आयची अस्तंती गणीत पद्दत वा ज्योतीशशास्त्राची मांडणी आनी भास्कराचार्यान आपल्या ग्रंथांत केल्ली मांडणी आनी भास्कराचार्यान आपल्या ग्रंथांत केल्ली मांडणी, मांडिल्लीं मतां हातूंतलें सारकेपण मतींत घेतलें म्हणजें भास्कराचार्याचें व्हडपण मतींत येता. वयर उल्लेख केल्ल्या विद्वानांभायर केशव दैवज्ञ, केर नाना छत्रे, लोकमान्य टिळक, व्यंकटेश बापुजी केतकर, खानापूरकर, सुधाकर द्विवेदी , डॉ. के.ले दप्तरी, गो.स. आपटे, शिवराम गणपत पवार, प्रा. हरिहर , शिवराम गणपत पवार, प्रा. हरिहर भट्ट, रघुनाथशास्त्री पटवर्धन, दिनानाथ युलोट, द.कृ, सुळे, रा.वि. पटवर्धन हांचो उल्लेख करपाक जाय. ह्या सगळ्यांनी ज्योतीशशास्त्रांत वयल्या पांवड्याचे विचार मांडिल्ले आसात.
कै.शं.बा दिक्षीत हाणें “भारतीय ज्योतीःशास्त्र” ह्या ग्रंथाच अभ्यासपूर्ण ज्योतीशाचो इतिहास मांडिल्लो आसा. ज्योतीशाचे दोन प्रकार आसात. एक गणीत ज्योतीश आनी दुसरें फलज्योतीश. गणीत ज्योतीशाक (Astronomy) ग्रह ज्योतीश अशेंय म्हणटात. थोडेकडेन ग्रह ज्योतीशाक ख ज्योतीश म्हणजे मळब ज्योतीश अशेंय म्हणिल्ल्याचो उल्लेख मेळटात. चंद्र – सूर्य – गिरे – नखेत्रां आनी हेर तारें मळबांत सदांच उदय – अस्ताक पावन जाची साक्ष दितात तें खगोल वा ग्रहज्योतीश. मळबांतल्या ज्योतीशाकडेन वैदीक रुशींचे लक्ष गेलें. ऋतूचक्र, चंद्र, सूर्य, तारे सैमीक नेमांचे परिपालन कांयच बादा करुन घेनासतना करीत आसतात. हाचेंच वैदीक रुशींक अजाप दिसतालें. हातूंतल्यान भारतीय गणीत ज्योतीशाचो उद्भव जालो. रेतरेय ब्राह्मणांत(3.44) सुर्याचो खरेपण उदय/ अस्त जायना जाल्यार धर्तरी ताचे भोंवतणी घुविल्ल्या कारणान उदय आनी अस्ताचे भास जातात, आनी दीस – रात संक्रमण, रुतूबदल ह्या सगळ्यांचे परिगणन वैदीक रुशी यज्ञाच्या निमतान करीत आसतात. हातूंतल्यानूच वैदीक काळांत पंचांग अस्तितवांत आयलें. 27 नखेत्रांची मांडणी वेदकाळांत अस्तितवांत आयली. गणीत ज्योतीश ज्ञानेइतिहासाच्या नदरेन म्हत्वाचें.
ग्रह ज्योतीशाच्या आदारान जल्मकाळांतत स्पश्ट जाल्ल्या ग्रहनखेत्रादी अवतिकायेची मानवी जिवीताचेर जावपी सूख आनी दुख्खात्मक आराखडो फलज्योतीशांत(Astrology) घेतात.
ज्योतीशशास्त्रांत जायत्या प्रकारांचे विशय आसात. विशयांची विभागणी तीन स्कंधांनी केल्ली आसा. हे तीन स्कंध अशे आसात-
1) सिध्दांत : हाका गणित स्कंध म्हणचात. हातूंत गिऱ्यांची मध्याम आनी स्पश्ट अवतिकाय संवत्सर, यन, मास, कालनिर्णय, गिराण सारकिल्ले गणीती भाग चड करुन येतात. गणीत स्कंदाचे तीन भाग जातात. कल्पारंभापसून ग्रहगणीत जतूंत आसता ताका “सिध्दांत” म्हणटात. महायुगापसून ग्रहगणीत जातूंत आसता ताका “तम” म्हणटात. आनी शकवर्सापसून ग्रहगणीत जातूंत येता ताका “करण” म्हणटात.
2) संहिता : ह्या स्कंधांत नखेत्र मंडलांतली ग्रहभ्रमणां, ग्रहांची युध्दा, धुमकेतू उल्कापात, गिराणां हांचे वयल्यान संवसारीक शूभ अशूभ फळां कशीं मेळटली हाचें विवेचन मेळटा. म्हूर्ताविशींय हातूंत सविस्तर माहिती मेळटा. मेदीनीय ज्योतीश आनी म्हूर्त हांच्या संदर्भांत सगळ्यांत व्हड आनी प्रमाणग्रंथ वराहमिहिर चार्याचो बृह्त वाराहि संहिता. ह्या ग्रंथांत सगळ्या ग्रहांच्यो भोंवड्यो, तांची फळां, अगस्ति, सप्तवर्षी हांच्या उदयदिकांची फळां भऱतखंडाचे णव विभाग करुन तातूंतले देश आनी त्या –त्या विभागाचेर खंयच्या नखेत्राचो शेक आसा हें सांगलां.
हातूंत चड उणो पावस पडप वा दुकळ हांचेविशीं सांगून पावस मेदपाची पद्दत सांगल्या. भूंयकांप, उल्का, इंद्रधोण हे सारकिले सैमीक चमत्कारुय आसात. भुंयेच्या गाभ्यांत आशिल्लें उदक सोदप, वृक्षायुर्वेद, प्रासाद लक्षण, वज्रलेप, देंवाच्यो मुर्ती घडोवप, स्त्री चिन्नां, कामशास्त्र, रत्न परिक्षा, शकून, शूभ- अशूभ, जनावरांची परिक्षा आनी हेर मानवी जिवीतांत उपेगांत येवपी विशयांचो हातूंत आस्पाव केल्लो आसा.
ह्याच विभागाचें एर आंग म्हळ्यार म्हूर्त. हें जग निर्मीतना पयलीं मळब निर्माण जालें. ते उपरांत चार महाभुतां हातूंतल्यान निर्माण जालीं. हो उल्लेख उपनिशदांत आसा. मळबाचो गूण ध्वनी आसा. हो धवनी चडश्या सगळ्या वस्तुंनी चालू आसता. कारण विश्र्वाचो तो मूळ घटक द्रव्य. हाचेरुय म्हूर्त शास्त्र आदारिल्लें आसा. भुगोल, नखेत्र गोल आनी मळब गोल (खगोल) ह्या सगळ्यांचो विचार म्हूर्त शास्त्रान केलां. ह्या तीन गोलांनी सतत चालू आसपी ध्वनी सदांच सुसंवादी आसता. वेदांनी नखेत्रांचें वर्णन केलां. तातूंत त्या नखेत्राच्यो कितल्यो तारका आसात तें आनी तांची नांवांय दिल्लीं आसात. तरंतीति व्युतपन्ना तारकत्वं संपन्नम – ही तारकांची व्याख्या. हुंवारावेळार जांमी उदकांतल्यान तड मारली त्यो तारका.
‘नक्षरतिती नक्षत्रं’ ही नखेत्राची व्युत्पत्ती आसा. तै. ब्राह्मण – नवाइमानि नक्षत्राण्य भूवग्निमि तन्नक्षत्राणां नयत्राचं देवगृहावै नक्षत्राणि।।
‘गृण्हातांती ग्रह’ म्हणजे जे घेतात ते गृह अशी गिऱ्यांची व्याख्या दिल्ली आसा. गिरे नखेत्रांचो उजवाड घेतात. तातूंत आयिल्लो उजवाड मेळोवन तो धर्तरेचेर परावर्तीत करतात. म्हणून म्हूर्तांत धर्तरी- नखेत्रां, ध्वनी, गिरें ह्या चवगांचोय विचार करुन काळ थारायतात. हो काळ सादारणपणान चवदा मिनटांचो आसा. पूण दर एका कामाक वेगळो आसता. दर एका कामाक मास, तीथ नखेत्र हें वेगवेगळें सांगिल्लें आसा. तांचीं स्पंदनां त्या कामाक उपेगीं आसतात. नखेत्रांक मुखेलपण दिवपाचें आनीक एक कारम म्हणजे नखेत्रांनी वेदांनी सोम(रस) दवरलां. अमृतांतलें खूबशें गूण हे सोमवल्लींत आसात. देखून चंद्र जरी सुर्याकडल्यान उजवाड घेता तरी खर उजवाडाचें थंड चान्न्यांत रुपांतर जावन तें धर्तरेचेर परावर्तीत जाता. चंद्रीम सदांच एकेका नखेत्रांतल्यान भोंवडी करीत
