फार्सी भास : इराण देशांत उलोवपी भाशांतली एक मुखेल भास. आर्विल्ल्या इराणाची फार्सी ही म्हत्वाची भास. ती अरबी लिपयेंत बरयतात. ती अफघानीस्तनासावन अस्तंतेच्या बऱ्याच व्हड प्रदेशाचे संस्कृतायेची भास आसा. इ.स.च्या आठव्या शेंकड्यासावन भारताचो फार्सी भाशेकडेन संबंद येवंक लागलो.
महमद गझनीच्या काळांत पंजाब प्रांत गजनी साम्राज्याक जोडलो. त्या निमतान मध्य आशिया आनी अफघानिस्तान ह्या वाठारांतल्यान हजारांनी तुर्की, अफगान आनी इराणी लोक भारतांत वसणूक करपाखातीर आयलें. ह्या लोकांवांगडा फार्सी भास लेगीत भारतांत आयलीं. पंजाबांत सगळ्यांत पयली फार्सी साहित्येचे निर्मेतेक सुरवात जाली. इस्लामा पयलींची इराणची फार्सी भास अरबांक लागून पुराय बदलली. तेचप्रमाण मूळ लीपीबदला सुदारिल्ली अरबी लिपी फार्सी भाशेखातीर वापरपाक लागले. तशेंच मूळ फार्सी भाशेंत खुबशे अरबी उतरां भरसून आर्विल्ली फार्सी भास तयार जाली.
आयचे फार्सी भाशेंत इराणीपरस अरबी उतरां चड प्रमाणांत आसात. आशी ही गिरेस्त भास उदेंतेकडेन पयस मेरेन पातळ्ळी. मोगल दरबारांत जाल्यार ती उपरांत राजभासूच आशिल्ली. आयज लेगीत ही भास अफघानिस्तानांत चड प्रमाणाचेर उलयतात. तुर्कस्थानांत लेगीत ती प्रचलीत आसा. उणेच म्हळ्यार अडेच कोटी लोक फार्सी भास उलयतात.
फार्शी भास अरबी लीपीचो वापर करता. मूळ अठ्ठावीस उक्षरांचे हे लिपींत फार्सीन चार अक्षरांनी भर घाल्ल्यान ती बत्तीस अक्षरांची जाल्या. फार्सीनी ध्वनिवेवस्था अशी आसा-
स्वर : अ,आ, इ, उ, ए, ओ.
व्यंजन : स्फोटक : क, क,त,प,ग,ग,द,ब अर्दस्फोटक : च,ज
घर्शक : ख, फ, स, श, घ, व, झ, झ, ह.
अनुनासीक : न, म
द्रव : र,ल.
अर्दस्वर: य, व
अरबी भाशेंतल्यान आयिल्लीं नामां सोडल्यार फार्सी भाशेंत लिंग ना. स्त्री – पुरुशवाचक शब्दूच सगळे आसतात. ‘पिदर’–बापूय, ‘मादर’- आवय, ‘अस्व’–घोडो, ‘मदीयान’– घोडी. एकवाटक ‘हा’ हो प्रत्यय लावन नामाचें भोववचन करतात. देखीक- मर्द म्हळ्यार दादलो-मर्दहा, झन् म्हळ्यार बायल तिचें भोववचन- झनहा. कांय लेखक प्राणिवाचक नामांक भोववचनी ‘आन्’ हो प्रत्यय लायतात. स्वामीत्व दाखोवाखीतीर वस्तूक ‘ए’ हो प्रत्यय लावन तेउपरांत स्वामीवाचक रुप दवरतात. किताब –ए. आनी मर्द ‘त्या मनशाचें पुस्तक.’ सामान्यपणान नामा उपरांत विशेशण येता. व्यंजनान्त नाम आसल्यार नाम विशेशण ‘इ’ ह्या रुपान आनी तें स्वरान्त आसल्यार ‘यि’ ह्या रुपान जोडटात. किताब्हा यि बुझुर्ग ‘व्हड पुस्तकां’, मर्दान इ निक् ‘बरे दादले’ तुळा करुन दाखोवपी आनी व्हडपण दाखोवपी रुपां विशेशणांक अनुक्रमान –तर आनी तरिन हे प्रत्यय लावन मेळटात. बुझुर्ग‘व्हड’ बुझुर्गतर‘खुब व्हड’, ‘बुझुर्गतरिन सगळ्यांत व्हड’. धातुक तन, दन वा ईदान हे प्रत्यय लावन क्रियावाचक रुप मेळटा. दादन – दिवप, गिरिफ्तिन –घेवप, नविश्तन – बरोवप, खरीदन –विकत घेवप, इस्तादन- उबें रावप, निशास्तन –बसप, दीदन – पळोवप. सगळ्या क्रियापदांक लागपी पुरुसवाचक प्रत्यय अशे आसा
एकवचन भोववचन
प.पु. अम् ईम्
दु.पु. ई ईद्
ति.पु. अद् अन्द्
हेच प्रत्यय शब्दाउपरांत आयल्यार ‘हांव आसां’ असो जाता. बच्चे अम् ‘हांव भुरगें’,मर्द ईद ‘तूं दादलो’. फकत तृतीय पुरुश एकवचनी रुप ‘अस्त’ अशें आसा. सहाय्यक क्रियापदां, धातुसाधित, उपपदां हांच्या आदारान काळ आनी अर्थ हांचीं खाशेपलणां दिसतात. ‘आसा’ ह्या अर्थाचें स्वतंत्र क्रियापदूय आसा तें अशें-
एकवचन भोववचन
प.पु. हस्तम ‘हांव आसां’ हस्तीम्
दु.पु. हस्ती हस्तीद्
ति.पु. हस्त् हस्तन्द
'अन’ काडून उडयल्ल्या ल्हान ‘क्रियावाचक रुपाक –एह हो प्रत्यय लावन भूतकाळवाचक धातुसाधित मेळटा. खरिदन – खरिदेह, बूदन – बुदेह. वर्तमान कालवाचक धातुसधित धातूक‘आन’ हो प्रत्यय लावन मेळटा. सहाय्यक क्रियपदां बूदन, सुदन, आनी ख्यास्तन हांची धातुरुपां बाशु, शवा आनी ख्वाह.
हांव ‘मन’, म्हाका ‘मरा’, तुका ‘तुरा,तोरा’, तो, ती, ते वौ, ऊ आमी , आमकां, ‘मा माहा’ तुमी, तुमकां, ‘शुभा शुभाहा, अशीं पुरुशवाचक सर्वनामां आसात.
ईन, ‘हो, ही, हे’, - इनहा, ‘हे ह्यो ही’, आन् ‘तो, ती, ते’ आन्हा‘ते, त्यो, ती’ आन् किताब ‘तें पुस्तक’.
किह ‘कोण’ आनी चिह‘किदें’ हीं प्रश्नवाचक तशींच संबंदी सर्वनामांय आसात. संबंदी सर्वनामांक विभ्क्तीदर्शक प्रत्यय लागना. प्रश्नवाचक किह्चें भोववचन ‘क्रियान’ इशाना कियान अन्द‘ते कोण आसात?’
साद्या वाक्या फाटल्यान हय-ना जापेचो प्रस्न ‘आया’ हें प्रश्नवाचक लावन जाता. आया ईन किताब अस्त ‘तें वा हें पुस्तक आसा व्हय?’ कुजा‘खंय?’‘वक्ती किह केन्ना’, हीं प्रश्नवाचक रुपां वापरुन हेर प्रस्न करतात.
‘न’ हो उपसर्ग न्हयकार दाखयता. नबूदम‘हांव नाशिल्लो’, नमीबाशम्‘हांव ना’, अझ ‘सावन, परस’बी.व ‘खातीर’, ता ‘मेरेन’ बिल्ला ‘बगर’. तशेंच व. ओ ‘आनी’, या ‘वा’, मगर ‘पूण’ हे अव्यय लायतात.
संख्यावाचक : सिफ्र, ‘शून्य’, यक्, येक, ‘एक’, दु. ‘दो’, सि ‘तीन’, चहार् चार् ‘चार’, पंज ‘पांच’, शशु, शीशा ‘स’, हफ्त ‘सात’ हश्त ‘आठ’ नहु ‘णव’, दह ‘धा’, बीस्त ‘बीस’, बीस्त उ यक् ‘एकवीस’ , सद् ‘शंबर’, हझार ‘हजार’, सद् हझार ‘लाख’ कुरुर ‘कोटी’. संख्येक उम् हो प्रत्यय लावन क्रमवाचक जाता. यकुम ‘पयलो’ नीम ‘अर्दो’ चहार यक् ‘एक चतुर्थंश’ हश्त यक् ‘एक अश्टमांश’ आनी हेर.
फार्सी भाशेचें व्याकरण स्वतंत्र आसा. तशेंच हे भाशेंत व्हड प्रमाणांत अरबी भाशेंतली रुपां आनी प्रयोग मेळटात.
-कों.वि.सं.मं.
