म्हळ्यार ‘कलीला आनी दिम्ना’ आनी ‘मर्जवान नामा’
3)मुघल आनी तैमपुरी कालघंड (तेरावो ते पंदरावो शेंकडो) : तेराव्या शेंकड्याचे सुरवेक चंगीझखान हाणें इराणाचेर स्वारी करुन, पूराय इस्लामी संवसारांत दहशतीचें वातावरण निर्माण केलें. 1208 वर्सा खिलाफताचे केंद्र आशिल्ले बगदाद शार नश्ट केलें आनी तेराव्या शेंकड्याचे अखेरेक चीनीसावन आशिया मायनमेरेन मुघल सत्ता प्रस्थापीत जाली. चंगीसखानाच्या वारसांनी चवदाव्या शेंकड्यामेरेन आपली सत्ता सांबाळ्ळी. पंदराव्या ते सोळाव्या शेंकडो मेरेन तैमूरी सत्ता आशिल्ली.ह्या सगळ्या राजकीय घडामोडींच्या काळांत लेगीत फार्सी साहित्याची चड करुन इतिहास आनी सुफी वाङमय हांची खूब उदरगत जालीं.
तैमूरचो नातू उलुघ – बेग हाणें झीजे- उलुघ- बेग नांवाचो ज्योतीशशास्त्रावयलो ग्रंथ बरयलो. ह्याच काळांत बरेच मुघली शब्द फार्सीत घुसलें. सादी, रुमी, हाफीज आनी जामी ह्या श्रेश्ठ कविंनी फार्सी काव्याक आगळेंच स्वरुप मेळोवन दिलें.
चवदाव्या शेंकड्यांत सल्मान- इ- सावजी आनी ख्वाजू किकमानी हे नामनेचे कवी जावन गेले. पूण हाफीज हाका लागून ह्या कालखंडाक चड म्हत्व आयलें. हापीजाचे लोकप्रियतेची आनी किर्तीची नोंद ताचो इश्ट गुलअंदाम हाणें आपल्या लेखांत करुन दवरल्या. हाफीजाच्या काव्याचों इंग्लींश भाशेंत खूब अणकार जाल्यात. फार्सी, तुर्की आनी उर्दु साहित्यांत हाफीजाच्या काव्याचेर बऱ्याच प्रमाणांत विवेचनात्मक लिखाण जालां. हाफिजाच्या काव्याचो व्हड चाहतो आशिल्लो जामी हो ह्या कालखंडातलो निमाणचो श्रेश्ठ कवी. ‘युसूफ आनी जुलैखा’ ही जामीची सगळ्यांत नामनेची रचना. सुफी साहित्य, इतिहास, नितीशास्त्र, चरित्र आनी कथात्मक साहित्य ह्या प्रकारचें खूब लिखाण ह्या काळांत जालें. अल्लाउद्दीन अता मलिक जुबैनी हाणें चंगीझखान आनी ताचे वारस रवारझाम शाह आनी इस्मिल हांचे कारकिर्दिचेर ‘तारीख – ई- जहॉंगुशाय’ हो तीन खंडाचो इतिहासग्रंथ बरयलो. रशादुद्दीन फगलुल्ला हाणें मोगलांचे कारकिर्दीचेर सगळ्यांत म्हत्वाचो ‘जामेउत्तवारीख’ हो ग्रंथ बरयलो. ह्या ग्रंथांत भारतासंबंदीची म्हायती ताणें एका भिक्षुकाकडल्यान मेळयल्ली. हमदुल्ला मुसतौफी हाणें ‘तारीखे गुझीदा’ ह्या नांवाचो इतिहास 1330 वर्सा बरयलां. हातूंत ताणें विश्र्वाच्या आरंभासावन 1329 मेरेनच्या सगळ्या घडणुकांनी नोंद केल्या. वस्साफ हाच्या इतिहासग्रंथात ‘तज्जियतुल अम्सार’ हातूंत ताणें पर्शियाच्या इतिहासांतल्या 1257ते 1328 ह्या काळांतल्यो घडणुको नोंद केल्यात. निजामुद्दीन शामी, शरफुद्दीन अली यज्दी, हाफीज-ए-अब्रु, मीर ख्वॉंद हे तैमुरी कालखंडांतले नामनेचे इतिहासकार सात. साहित्यीक भासाभाशे वयल्या लिखाणांत औफीचो ‘लुबाबुलअलबाब’, दौलतशाहाचो ‘तझकेरतुश्शरा’ आनी शम्स-ए-कैस हाचो ‘अलंमोजम’ हे ग्रंथ उल्लेख करपासारकें आसात.
4) सफवी आनी काचारी कालखंड (सोळाव्या ते विसाव्या शेंकड्याचें पयलें दशक) – सोळाव्या शेंकड्यांत सफवींचो उदय जालो. तांचे राजवटींत इराणी लोकांक आपल्या राश्ट्रीयत्वाची जाण आयली. शाह अब्बास ह्या राजाचें काराकिर्दीत सगळ्या क्षेत्रांनी इराणाची भरभराट जाली. सफवी राज्यकर्ते हे कट्टे धर्ममीक वृत्तीचे आशिल्ल्यान ताणीं फकत धर्मविशींच्या काव्याकूच चड उत्तेजन दिलें. काव्याचें नदरेन हो पडटो काळ आशिल्ल्यान उरफी, नझीरी ह्या प्रतिभावंतांक आलाशिऱ्यांखातीर भारतांत येवचें पडलें. काचारींची कारकीर्द लेगीत काव्याचे नदरेन तितलीशी अनूकूल म्हणूंक येवचीना. ह्या काळांतलो काआनी हो कवी फार्सी साहित्यांच्या इतिहासांतलो सुमधुर रचना करपी कवी म्हमून वळखतात. सफवी आनी काचारी काळांत म्हत्वाचें गद्यग्रंथ बरयलें. सफवी घराण्याचो संस्थापक शाह इस्मायल हाचे कारकिर्दीचेर खोन्दमीरचो हबीबु – स्सियर आनी शाह अब्बाससंबंदींचो इस्कंदर मुन्शीचो ‘आलम आरा- ए- अब्बासी’ हे मान्यतायेक पाविल्ले इतिहासग्रंथ आसात. अहसनुत्तवारीख जुब्तुत्तवारीख आनी नासिरवृतवारीख हे ह्या काळांत म्हत्वाचे हेर इतिहासग्रंथ आसात. तशेंच नादीरशाह, जंद घराणे आनी बाबी पंथ हांचेरुय इतिहास बरयल्यात. हिदायत हाणें ‘इफ्त इक्लीम’ आनी ‘मज्म-उल-फुसहा’ हे कविचरीत्रपर ग्रंथ आनी फरहंगे अंजुमन आरा-ए-नासेरी ह्या शब्दकोशाची रचणूक केली. ‘तोहफा-ए-सामी’, खुलासतुल अश-आर, माजालेसुल मोमिनीन हे हेर कविचरित्राचेर बरयल्लें ग्रंथ. सफवी काळांतूच बकिर-मजलिसी आनी अमिली हांणें धर्मविशीं आनी लादिजी हाणें तत्वगिन्यानाचेर ग्रंथ बरयलें. काचारी काळांत हादी सब्दवारी हाणें ‘अस्त्ररुल-हिकम’ हो धर्मीक तत्वगिन्यानाविंशी ग्रंथ बरयलो. ह्याच काळांतलें एक खाशेलेपण म्हळ्यार ह्या काळांत फार्सी साहित्याचो अस्तंती वाङ्मयाकडेन संबंद आयलो. तेन्नाच इराणांत मुद्रणकलेचोय दय जालो (1816). 1837 वर्सा – शाह नासीरुद्दीन काचाराच्या काळांत पयलें इराणी नेमाळें सुरु जालें. उपरांत ‘रुझनाय- ए वकाईए इत्तेफाकीया’ हें आनीक एक नेमाळें 1851 सावन सुरु जालें. उपरांतच्या काबा, सुरे- इस्त्रफिल, हब्लुल-मतीन ह्या खबरापत्रानी आनी इराणी समाज जागृतायेचो खूब वावर केलो.
5) आर्विल्लो कालखंड (विसावो शेंकडो)- खबरापत्रांक लागून राजसत्तेचेर दडपण येवपाक लागलें. 1925 वर्सा काचारी घराण्यांतलो निमाणचो राजा अहमदशाह हारतकच, रेझाशाह पेहलवी गादयेर आयलो. तेन्ना सावन इराणांत एका नव्या युगाक सुरवात जाली. फार्सी साहित्यांतल्यान देशप्रेम आनी समाजीक सुदारणांचें वारें व्हावंक लागलें. इराणाच्या राजकारणांत इंग्लंड, रशिया हस्तक्षेप करपाक लागली तेन्ना खंत उक्तावपाखीतर 1904 ते 1907 इतल्या अदमासाक फर्रुखी यज्दी आनी ईरज मिर्झा हाणीं कविता बरयल्यो. तशेंच अश्रफ रिश्ती, आरिफ कजविनी आनी परवीन एतेमासी हाणींय उल्लेख करपासारक्यो कविता बरयल्यो. लाहुती हो इराणाचो पयलो साम्यवादी कवी. विख्यात रशियन साहित्यीक अलेक्सांद्र पुश्किन हांचेय कांय साहित्य ताणें फार्सीत अणकारलां. नीमा युजीश हो मुक्तछंदाचो पुरस्कार करपी फार्सी कवी.ताचे खर समाजीक जाणविकायेचो प्रत्यय ताचे कवितेंतल्यान येता. दुसऱ्या म्हाझुजाउपरांतच्या काळांतल्या खूबशा फार्सी कवीचेर युजीशाचो प्रभाव दिश्टी पडटा. तातूंतलो अहमद शामलू बाग्दाद हो एक कवी. बाम्दादच्या कांय कवितांचेर पॉल एल्यूआर आनी अर्त्यूर रॅंबो ब्या सारक्या फ्रॅंच कवींचोय प्रभाव दिसता. फुरोग हे कवियत्रीच्या कवितांनी मेरळेपणान जिणेचो आनंद घेवपाचे मन, तशेंच इस्मायल शाहरुदी, सोहराब सिपेहरी हांच्या कवितांनी भारताविशींची आस्था आनी आदर दिश्टी पडटा. नादिर नादिपूरी हाणें आपली कविता प्रेम आना मरण ह्या विशयांचेर बरयल्या. तवल्लली, गुल्वीन ह्या कविंनी पॉल व्हालेरी ह्या फ्रॅंच प्रतिकवादी कवींच्या प्रभावांतल्यान आपली कविता बरयल्या. 1962 उपरांतच्या फार्सी काव्यांत ‘मौजे नव’ म्हळ्यार नवें ल्हार ह्या नावांनी क प्रवृत्ती दिसता. फार्सींतलें
