नाट्यवाङमय मात चडशें समृध्द ना. सुरवेच्या नाटकांत अली नवरुज हाच्या ‘जाफरखान युरोपांतल्यान परत येता’ ह्या मनोरंजक नाटकाचो उल्लेख करुं येता. अहमद बहार-मस्त हाणें बरयल्ल्या ‘इराणाचो आत्मो’ ह्या नाटकाचो प्रयोग 1947 वर्सा इराणांत जालो. जेम्स मॉरिए हाचे ‘द अॅडवॅंचर्स ऑफ हाजीबाबा ऑफ इस्फहान ' (1924) हे कादंबरेच्या मिर्झा हबीब हस्तहानी हाणें केल्ल्या फार्सी अणकाराक लागून आर्विल्ली फार्सी कादंबरी तयार जाली. झैनुल आबिदीन हाची 'सिहायत - नामा - ए- इब्राहीमबेग' ही आनीक एक उल्लेख करपासारकी कादंबरी. मुहम्मद हिजाझी हाच्या 'हुमा' हे कादंबरेकूय खूब नामना मेळ्ळी. ' बुफे कूर' हे सादिक हिदायत हाचे कादंबरेकूय खूब नामना मेळ्ळी. 'बुफे कूर हे सादिक हिदायत कादंबरेची बी.पी. कोस्टेली हाणें 'द ब्लांइड आउल' ह्या नांवान इंग्लीश अणकार केला.
भारतांतले फार्सी साहित्य : धाव्या इकराव्या शेंकड्यांत गझनवी आनी घोरी हांचे सत्तेवांगडा फार्सी भाशेचोय प्रभाव सुरु जालो. हे राज्यकर्ते तुर्की - इराणी वंशाचे आशिल्ल्यान तांची भास, संस्कृताय हांचो अरबीचो प्रबाव उणो जावन, ते फार्सी भाशेचोय चड उपेग करुंक लागले. मुसलमानी अमलांत फार्सीच राज्यकारभारची भास आशिल्ली. गुलाम घराण्यांतल्या राजांनी स्थापमूक केल्ल्या मदरशांनी अरबी भाशेवांगडा फार्सीचेंय शिक्षण दिताले. सुपी संतांच्या मठांनी ज्या धर्माविशींच्या ग्रंथाचें अध्ययन - अध्यापन चलतालें ते चडशे ग्रंथ फार्सी भाशेंतलेच आशिल्लें. ताका लागून भारतांतल्या सुफी मठांकूय फार्सीच्या अभ्यासकेंद्राचें स्वरुप आयलें.
पंदराव्या शेंकड्यातलो काश्मीरचो सुलतान झैनुल अबिदीन आनी मोगल सम्राट अकहर ह्या राज्यांनी हिंदूच्या धर्मीक ग्रंथांचो आनी संस्कृतांतल्या कलाकृतींचें फार्सी अणकार करपाक उर्बा दिली. हेखातीर काश्मीरांतल्या कांय हिंदूनीय फार्सी भास आपणायली. फार्सी भाशेंतलो संगितावयलो पयलो ग्रंथ'लहेजते सिकंदरशाही' हो सिकंदर लोदीचे उर्बेन तायर जालो. अमीर खुसरौ ह्या म्हाकवीन संगिताच्या क्षेत्रांत मोलादीक आमी म्हत्वाची कामगिरी केल्या. सतराव्या शेंकड्यांत राजा मानसिंग हाणं बरोवन घेतिल्ल्या 'मानकौतूहल' ह्या संगितावयल्यान हिंदी ग्रंथाचो फार्सींत अणकार जाला. गौस गवालियारी हाणें अमृतकंड ह्या संस्कृत ग्रंथाचो 'बहम्रुल - हयात' हो फार्सी अणकार केला. दारा शिकोह हाणें उपनिशदाचो 'सिर्रेअकबर' हो अणकार केला. तशेंच ताणें 'मज्म़ल - बहरैन' हो हिंदू आनी मुसलमान धर्मीयांक एकठांय हाडपाचो यत्न करपी म्हत्वाचो ग्रंथ बरयलो.
इराण आनी मध्य आशियांतले फार्सी साहित्य - परंपरेचो प्रभाव भारतीय फार्सी साहित्याचेरुय आसा. भारतांतल्या फार्सी साहित्याच्या कालखंडाक युरोपी समिक्षक 'इंडीयन समर' ह्या नांवान वळखतात. तेच भाशेन इराणी कवींनी तशेंच फैझी ह्या भारतीय कवीन हे एकुणीसाव्या शेंकड्यामेरेन हे शैलीचो प्रभाव इराणी आनी भारतीय फार्सी साहित्याची परंपरा जी अमीर खुसरौ आनी ताचे पयलीच्या कवींनी सुरु केली. ते परंपरेचो खरो विकास जालो तो मोगल सम्राटांच्या काळांत. हाका भारतीय फार्सी साहित्याचें भांगरायूग मानतात.मोगल घराण्याचो आद्य संस्थापक, ताचे उपरांत अकबर, जहांगीर हाणीं कवींक आनी लेखकांक दिल्ल्या राजाश्रयाची किर्त भारताभायर लेगीत पातळ्ळी आनी उरफी, नझीरी अशे कितलेशेच इराणी ग्रंथकार सोडून राजाश्रयाखातीर भारतांत आ.ले. फैझी हो भारतीय आसून लेगीत फार्सी साहित्यांत ताणें खूब नांव जोडलें. फैझी हो अकबराचो दरबारी कवी आशिल्लो. तशेंच तलिब- अमूली हो जहांगीर बादशाहाचो आनी अबू – तालीब कलीम हो शाहजहान बादशाहाचो दरबार कवि आशिल्लो. सतराव्या शेकड्यात इराणांतल्यान भारतांत आयिल्ल्या कवीभितर साइब हाका कश्मीरचो गव्हर्नर झफरखान हाचो आलाशिरो मेळ्ळो. ह्याच शेंकड्यांत काश्मीरांत गनीकाश्मीरी हो नामनेचे फार्सी कवी जावन गेलो. दक्षिणेतले अदीलशाही राजवटींत फार्सी साहित्याचे उदरगतीक खूब आदार केलो. ह्या राज्यांच्या प्रोत्साहनाक लागून जुहुरीसारके नामनेचे फार्सी कवी उदयाक आयलें. स्वामी भोपटराय बेगम बैशगी हजीन ह्या कवींनी फार्सी साहित्यांत मोलादीक वावर केला. ह्याच कालखंडान जावन गेल्ल्या नामनेच्या भारतीय फार्सी कवीभितर बेदील ह्या कविचो मुजरत उल्लेख करचो पडटलो. ताचीय शैली खास सबके हिन्दी ह्या प्रकारांत मोडटा. ह्या कविच्या काव्यान गालिब ह्या व्हड कविकूय प्रभावीत केला. गालिब हो मोगल कालखंडातलो निमाणचो म्हाकवी. गालिबाचे उर्दू काव्यरचनेक खूब नामना मेळ्ळी. पूण फार्सी काव्यरचनेविंशी आपल्याक चड अबिमान दिसता अशें गालिबान म्हळां.
‘सारे जहॉ से अच्छा हिंदोस्तॉं हमारा’ ह्या गाजिल्ल्या पदाचो कवी इक्बाल हो भारतीय फार्सी साहित्य परंपरेतलो निमाणचो नामनेचो कवी. रुमी, फैजा ह्या ग्रंथाकाराच्या साहित्यावयल्यान इक्बालान फार्सी आपणायली. तेखातीर इक्बालाची फार्सी इराणांतल्या त्या काळांतल्या रुढ फार्सीपरस वेगळी दिसता. ताणें फार्सींत बरयल्ल्या ग्रंथांतलो ‘जावेदनामा’ हो नामनेचो ग्रंथ सून ताचो इंग्लीश भाशेंतूय अणकार जाला. ताणें हो ग्रंथ नामनेचो इटालीयन कवी दान्ते हाच्या ‘डिवायन कॉमॅडी’ ह्या काव्याचे धर्तेचेर बरयला. भारतीय फार्सी पंडितांनी काव्याभाशेनूच, इतिहास, सुफी साहित्य, वाङमय, ललीत साहित्य अशा गद्यांतूय मोलादीक भर घाल्या. मिनहाज सिराज हाचो ‘तबकाते नासिरी’ सुरवातेचो इतिहासग्रंथ. 1260 वर्सा हो ग्रंथ ताणें पुराय केलो. भारतांतले मुसलमानी राजवटीच्या सुरवातीच्या कालखंडाचेर उजवाड घालपी हो ग्रंथ आसून फकत भारतांतूय न्हय जाल्यार इराण आनी तुर्कस्तान ह्या देशांनीय ह्या इतिहासग्रंथाक मान्यातय मेळ्ळ्या. उपरांतच्या शेंकड्यांत बर्नी हाणें बरयल्लो ‘तारिखे फिरोझनाही’ हो ग्रंथ बोधवादी इतिहासलिखाणाचो एक नमुनो. तेराव्या शेंकड्यांत सुरु जाल्ली ही इतिहासलिखणाची परंपरा मोगलांच्या काळांत खूबूच भरभराटीक पावली.
अबुल फज्ल हाणें बरयल्ल्या ‘अकबरनामा’ ह्या ग्रंथाची तीन दफ्तरां आसून ताणें अकबराच्या 46 वर्साचे कारकिर्दीचो इतिहास दिला. अकबराच्या काळांतलो निजामुद्दीन हाणें हरयल्लो ‘तकबाको अकबारी’ हो ग्रंथूय अकबराचे राजवटीविंशी माहिती दिवपी आसा. ह्या काळांतलो अब्दूल कादीर बदाउनी हाणें ‘मुन्तखबूत्तवारीख’ हो भारतांतलो मुसलमानी राजवटीचो इतिहास सांहपी ग्रंथ बरयलो. ह्याच ग्रंथात ताणें कांय पंडिताची आनी कविंची चरित्रांय दिल्यांत अब्दूल हमीद हाणें बरयल्ल्या ‘पादशाहनामा’ ह्या ग्रंथात शाहजहामाचे राजवटीचा विस्कटावणी केल्ल्या. तशेंच खाफीखान हाचो ‘मुन्तखबुल्लुबाब’ हो ग्रंथ औरंझेबाचे कारर्किदीचेर बरयलां. दिल्लीचें
