दोन, १८८५), ‘शेतकार्याचा आसूड’, सार्वजनिक सत्यधर्म, छ्त्रपति शिवाजी राजे भोसले यांचा पवाडा (१८६९), ‘हंटर - शिक्षण आयोगापढें सादर केलेले निवेदन’ आनी ‘इशारा’ ताणें कांय काव्यरचनाय केल्यात.
ज्योतीरावाक ताची बायल सावित्रीबाय हीणें समाजसुदारणेच्या आनी लोकशिक्षणाच्या कार्यांत जल्मभर साथ दिली. स्त्रीमुक्ती चळवळीची महाराष्ट्रांतली पयली बायल म्हणून तिची नामना आसा.
- कों. वि. सं. मं.
फूजियामा:
जपानांतलो सगळ्यांत ऊंच, पवित्र आनी निद्रिस्त ज्वालामुखी पर्वत. हो पर्वत होन्शू जुंव्याचे मदीं आनी टोकियोचे नैर्ऋत्येक सुमार १२० किमी. अंतराचेर आसून ताची उंचाय ३,७७६ मी. आसा. तो शंखाच्या आकाराचो आसून मुळाकडेन ताचो घेर १०१ किमी. आसा. ताच्या ज्वालामुखी विवराची खोलाय सुमार २२३ मी. आनी व्यास सुमार ६०० मी. आसा. इसवी. सन आदीं २८६ त जाल्ल्या भूंयकांपान हो ज्वालामुखी तयार जालो अशें म्हण्टात. ताचो निमाणो उद्रेक १७०७ त जालो. ह्या उद्रकाक लागून टोकियो शाराचेर १५ सेंमी. गोबराचो थर पातळिल्लो.
संवसारांतल्या सोबीत पर्वतांमदीं ह्या पर्वताची गणना जाता. ताचो रेखीव आकार, ताचेवयली पाचवीचार सृश्ट, बर्फान भरिल्लें तेमूक हांकां लागून जपानी कवी आनी चित्रकार हांचे कलेंत ह्या आकृतायांचो आस्पाव आसता. ताच्या उत्तरेकडल्यान मुळसांत पांच तळीं आसात. तातूंतल्या कावागूची-को ह्या थंड तळ्यांत फूजियामाचें सुंदर-सोबीत प्रतिबींब पडटा. ह्या पर्वताचेर वचपाक सात वाटो आसात. टोकियोसावन तेमकामेरेन बस येरादारीची वेवस्था आसा. ह्या पर्वताचेर शिंतो हें देवूळ आनी १९३२ त स्थापन जाल्ली वेधशाळा आसा.
जपानी लोकांचे जिणेंत ह्या पर्वताक म्हत्वाची सुवात आसा. दरवर्सा सुमार ५०,००० भावीक ताचें दर्शन घेतात. आदल्या तेंपार बायलांक हांगा वचपाक मनाय आसली. आतां थंय बायलोय वचूंक शकतात.
- कों. वि. सं. मं.
फूटबॉल:
पांयांनी खेळपाचो पेल्लाचो मैदानी खेळ. फुट (Foot) म्हळ्यार पांय आनी बॉल म्हळ्यार पेल्ल. ह्या खेळाचे ‘सॉकर’ (असोशिएशन फूटबॉल), ‘रग्बी’, रग्बी लिग, अमेरिकन फूटबॉल, कॅनडियन फूटबॉल, ऑस्ट्रेलियन फूटबॉल, गॅलिक फूटबॉल, ईटन फूटबॉल, हॅरो फूटबॉल, विंचेस्टॅर फूटबॉल अशे वेगवेगळे प्रकार आसात. हातूंत सॉकर आनी रग्बी हे दोन मुखेल प्रकार. तातूंतले तातूंत सॉकर हो खेळ चड लोकप्रिय आनी तो संवसारांतल्या भोवतेक देशांनी खेळटात. सद्या भारतांत सॉकर हो प्रकार खेळटात. सद्याचो फूटबॉल खेळ हो खूब स्थित्यंतरांतल्यान आयचे दशेक पावला अशें ताचो इतिहास पळयल्यार दिसता. इ.स. आदल्या चवथ्या शतमानांतलो त्सू-चू पुर्विल्ल्या ग्रीसांतलो ‘हरपास्टॉन’ रोमांतलो ‘हरपास्टम’ हे खेळ फूटबॉलाक लागीचें आशिल्लें.
सुर्वेच्या काळांत पेल्लाच्या जाग्यार मनशाची कवटी, मोनजातीचें मुत्राशय, रेंवेन भरिल्ल्यो पोतयो हांचो वापर केल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. सादारणपणान बाराच्या शतमानासावन सद्याचो फूटबॉल मुखार आयिल्लो दिसता. ह्या खेळाचो त्या वेळावयलो प्रकार हो बरोच आडदांड, अनियमीत आनी धोक्याचो आसलो. १९ व्या शतमानांत ह्या आडदांड आनी नेम नाशिल्ल्या खेळाचें नियोजन करून ताका खेळाचें रूप दिवप जालें.
एक गोलरक्षक, दोन पूर्ण पिछाडी, तीन निमाणी पिछाडी, पांच आघाडी खेळगडे अशी ह्या खेळाची आधुनिक रचणूक आसा. संवसारांतलो सगळ्यांत पयलो शॅफिल्ड फूटबॉल क्लब १८५७ त अस्तित्वांत आयलो. सॉकराचो पयलो अधिकृत खेळ १८६६ वर्सा इंग्लंडांत शॅफिल्ड आनी लंडन ह्या क्लबांमदीं जालो. उपरांत १८७१ वर्सा ‘फूटबॉल चॅलेंज कप’, १८९३ वर्सा हौशी खेळगड्यांखातीर ‘फूटबॉल असोशियेशन अमॅच्युअर कप’ सुरू जालो. १८०४ वर्सा पॅरीसांत फेडरेशन इंडरनॅशनल असोशिएशन ही संघटना स्थापन जाली. हे संघटनेचे वतीन १९३० वर्सासावन दर चार वर्सांनी जावपी ‘वर्ल्ड कप’ सर्त जाता. १९०८ पसून ऑलिंपिक खेळांनी आनी १९५२ सावन आशियाई खेळांनी फूटबॉलचो आस्पाव जाता. १९५५ वर्सा ‘युरोपियन कप’ हो फक्त युरोपी देशांपुरती आशिल्ली सर्त सुरू जाली.
सॉकराचो पेल्ल हो रबराचे पोतयेंत वारो भरिल्लो आनी वयले वटेन कातडी धांपिल्लो आसता. ताचें वजन ३९७ ग्रॅ. ते ४५४ ग्रॅ. (१४ – १६ औस) आनी घेर ६८.५० सेंमी. ते ७१ सेंमी. (२७ – २८ इंच) असो वाटकुळो आसता. फूटबॉल खेळपाचें मैदान ९० मी. ते १२० मी. लांबायेचें आनी ४५ ते ९० मी. रुंदायेचें आयाताकार आसता. गोल खांबे एकामेकांपसून ७.३२ मी. अंतराचेर आसून ते २.४३ मी. ऊंच आसतात. तांचेर आडवो दांडो बसयल्लो आसता. गोलाचें क्षेत्र १८.३२ मी. x ५.५० मी. आसता. दंड क्षेत्र (पॅनल्टी एरिया) ४०.३२ मी. x १६.४७ मी. आसता. कांय खेपे मैदानाचें माप सोयीप्रमाण ल्हान-व्हड आसलें तरी गोलखांबे, गोलक्षेत्र हांचीं मोजमापां नियमीत आसतात. संवसारीक सामन्यांनी मैदान हें उण्यांत उणें १००.५८ मी. वा चडांत चड १०९.७२ मी. लांबायेचें आसता आनी ताची रुंदाय उण्यांत उणी ६४ मी. आनी चडांत चड ७३.१५ मी. आसता.
सॉकराचो सामनो दरेकी इकरा खेळगडे आशिल्ल्या दोन पंगडांमदीं (संघांत), दरेकीं ४५ मिनटांचे दोन डाव आनी मध्यंतरीक पांच मिनटांचो सुशेग हे प्रमाण खेळटात. सुरवातीच्या काळांत पंगडांतल्या इकरा खेळगड्यांची पांच आद्याडी (फॉरवर्ड), तीन निमाणी पिछाडी (हाफ बॅक), दोन पूर्ण पिछाडी (फूल बॅक) आनी गोलरक्षक हो इकरावो खेळगडो अशी रचना आसता. हातूंत उपरांत कालांतरान बदल जायत गेल्यात.
रग्बी: इंग्लंडांतल्या रग्बी नगरांत ह्या खेळाचो खर्या अर्थान १८२३ त उगम जालो म्हणचें पडटलें. सॉकर खेळ आनी रग्बी खेळ हातूंतलो मुळावो फरक म्हळ्यार रग्बी खेळांत पांयांवांगडांच पेल्ल खेळोवपाक हातांचोय उपेग करपाची अनुमती आसता. १८७१ त रग्बी फूटबॉल युनियनाची लंडनांत स्थापना जाली आनी त्याच वर्सा इंग्लंडाआड स्कॉटलंड हो पयलो आंतरराष्ट्रीय सामनो एडिमबराक जालो. सुर्वेक २० आनी उपरांत १५ अशी खेळगड्यांची संख्या निश्र्चीत जाली.
१९२२ त रग्बी युनियनांतल्यान फुटून ‘रग्बी फूटबॉल लिग’ ही वेवसायीक खेळाक उत्तेजन दिवपी संस्था स्थापन जाली.
रग्बीचो पेल्ल तांतया आकाराचो आसून ताची लांबाय २८.२९ सेंमी. आनी लांबायेप्रमाणा परिघ ७३-७९ सेंमी. आसता. ताचें वजन ३८० – ४३० ग्रॅ. आसता. रग्बीचें मैदान हें सादारणपणान १४६ मी. लांब आनी ६९ मी. रुंद आसता. दोन गोलरेशांमदलें अंतर १०० मी.
