ताचेर रंगयाळ्या पानां – फुलांवरचीं ओडलायणे आकृतीबंद तयार करतात.
दक्षिण भारतांत कांय सणां-परबांच्या वेळार घरामुखावयल्या आंगणांत फुलांची रांगोळी घालतात. केरळांतल्या ‘ओणम्’ पतबे निमतान ‘पूविडल’ हो फुलांचे रांगोळेचो प्रकार बरोच लोकप्रिय आसा. तातूंत गाड रंगाचें फूल आनी लेव रंगाच्यो पाकळ्यो रचून रंगसंगती सादिल्ली आसता. तांची रचणूक केन्ना वाटकुळी, केन्ना साळकाच्या पानांसारकी वा षटकोनी आसता.
कांय फुलांविशीं दरेका समाजांत खाशेले संकेत वा प्रतिकात्मक अर्थ रूढ आशिल्ल्याचे दिश्टी पडटा. साळीक हें पवित्र्य दाखोवपी आनी शिरीषाचें फूल हें मोगाचें प्रतिक अशें मानतात. बेल वा धवीं फुलां म्हादेवाक, मंदाराचीं वा तांबडीं फुलां वा दुर्वा गणपतीक, तुळस वा तांबडीं फुलां विष्णुक आनी रूयेच्या फुलांपानांची माळ मारूतीक प्रिय अशें मानतात. कोणाकूय बळी दिता आसतना वा ताची हत्या करतना ताच्या गळ्यांत तांबड्या फुलांचे हार घालपाची प्रथा इतिहासांत आशिल्ली. तशेंच कोणूय झुजारी झुजामळार गेलो जाल्यार ताच्या गळ्यांत रंगीत फुलांची माळ घालपाची पद्दत रूढ आसा. हालींच्या तेंपार खंयच्याय मनशाच्या मड्याचेर फुलां, हार, पुष्पचक्र घालप जाता. तशेंच तड्या – समाधीचेर फुलां ओंपपाची प्रथा आसा.
- कों. वि. सं. मं.
फुले, महात्मा ज्योतीराव गोविंदराव:
(जल्म: १८२७, पुणें; मरण: २८ नोव्हेंबर १८९०).
महाराष्ट्रांतलो एक व्हड समाजसुदारक आनी एक क्रांतिकारक विचारवंत. सावता माळी समाजांतलो गोविंदराव शेटिबा फुले आनी चिमणबाय हांचो तो दुसरो चलो. तांचें मूळचें गोर्हेु हें उपनांव बदलून फुलांच्या वेवसाया खातीर तांकां फुले हें आडनांव पडलें. जोतीरावाच्या भुरगेपणांतूच ताचे आवयक मरण आयिल्ल्यान ताच्या बापायनूच ताचो सांबाळ केलो. ताका शिक्षण घेवंक जायत्यो अडचणी आयल्यो. तरी शालान्त परिक्षेइतलें शिक्षण ताणें पुराय केलें. तशेंच दांडपट्टा, मल्लविद्या सारकें शरिरीक शिक्षणूय ताणें घेतलें. शिक्षण पुराय जातकच १८४० त सातारा जिल्ह्यांतल्या सावित्रीबाय नांवाचे चलयेकडेन ताचे लग्न जालें. सावित्रीबायचें शिक्षण ज्योतीरावानूच पुराय केलें.
शालेय शिक्षण चालू आसतना ताणें जायते इश्ट जोडिल्ले. सदाशिव बल्लाळ गोवंडे, सखाराम यशवंत परांजपे, मोरोपंत विठ्ठल वालवेकर आदी इश्टांनी ताका समाजसुदारणेचे चळवळींत अखेरमेरेन साथ दिली. संवसाराचो, अस्तंत्या देशांचो आनी भारताचो पुर्विल्लो तसोच आर्विल्लो इतिहास ताणें इंग्लिशींतल्यान वाचून काडलो आनी ताचो खोलायेन अभ्यास केलो. अमेरिकन राज्यक्रांतीच्या इतिहासाचो ताच्या मनार प्रभाव पडलो. ‘द राइट्स ऑफ मॅन’ (१७९१-९२) हो टॉमस पेन (१७३७ - १८०९) हाचो ग्रंथ ताणें सतत वाचलो. मानवी समतेचो आनी स्वातंत्र्याचो ध्येयवाद ताणें आत्मसात केलो. ह्या तत्वांच्या आदारान ताणें भारतीय समाजाचें आनी चड करून हिंदू समाजाचें बरे तरेन चिंतन केलें. ताणें संस्कृत ग्रंथ, वेद, स्मृती, पुराणां हांचो अभ्यास केलो. अशे तरेन चिंतन-मनन करून ताची भरतीय समाजक्रांतीची विचारसरणी तयार जाली.
शेतकाराची आनी दलितांची गरिबी पयस करपाखातीर ताणें लोकशिक्षण होच मुखेल उपाय अशें थरयलें. स्त्रीजात दादल्यांच्या वर्चस्वाखाला चेपणाक पडल्या हें मतींत घेवन ताणें १८४८ त चलयांखातीर एक शाळा स्थापन केली. ताची बायल सावित्री हिणें थंय शिकोवपाचें काम सुरू केलें. त्या काळांत बायलांच्या शिक्षणाक मान्यताय नाशिल्ली आनी जो कोण सुदारक तसो प्रयत्न करतालो ताका विरोध जातालो. ज्योतीरावाच्या बापायन आपले सुनेक आनी पुताक तेखातीर घराभायर घालीं. तांच्या समाजांतल्यानूय ताका खूब त्रास दिवप जालें. पूण ह्या त्रासांक धिरान तोंड दिवन ताणें आपलें समाजसुदारणेचें कार्य फुडें चालू दवरलें. फुडें रास्ता पेठेंत आनी वेताळ पेठेंत आनीक दोन शाळा उगडल्यो (१८५१). ताणें अश्पृश्यांखातीरूय शाळा काडली. १८५२त सरकारी विद्या खात्याकडल्यान मेजर कँडी हाचे अध्यक्षतायेखाला ताच्या शिक्षणकार्याखातीर ताचो जाहीर सत्कार जालो.
त्या काळांत चलयांचीं भुरगेपणांतूच लग्नां जातालीं. ताका लागून उपराशिल्ले भुरग्या विधवांचे प्रस्न सोडोवपाखातीर कांय सुदारकांनी दुसर्या लग्नाची चळवळ सुरू केली. हे चळवळीक ज्योतीरावान आपलें पुराय फाटबळ दिलें. तरणेपणांत सभावीकपणान वासनेक बळी पडिल्ल्या विधवांची समाजाकडल्यान खर निंदा जाताली. जल्मल्ल्या भुरग्यांची हत्या जाताली. तांकां राखण दिवपाखातीर ज्योतीरावान बालहत्या प्रतिबंधक गृहाची स्थापना केली (१८६३). ह्या गृहांत अशा बायलांच्या बाळंतराची तजवीज आशिल्ली. विधवांचे केंस कापपाची चाल बंद जावची म्हणून ताणें चळवळ केली. तेखातीर ताणें म्हाल्यांचो संपूय घडोवन हाडलो. आपल्या वाड्यांतली पियेवपाच्या उदकांची बांय अश्पृश्यांखातीर मेकळी सोडून ताणें अश्पृश्यांच्या पियेवपाच्या उदकाचो एक गंभीर प्रस्न सोडयलो.
१८७६-८२ ह्या काळांत तो पुणें नगरपालिकेचो वांगडी आशिल्लो. जातीभेदाची बसका आशिल्ले उच्च-नीच भाव, स्त्रीदास्य, हिंदू धर्मसंस्थेतली मुर्तीपूजा हीं हुमटावपाखातीर समताप्रधान समाज निर्माण करपाखातीर आनी अंधश्रद्धा निर्मुलन करपाखातीर ताणें १८७३त सत्यशोधक समाजाची स्थापणूक केली. ह्या सत्यशोधक समाजाचे सगळ्या धर्मांचे आनी सगळ्या जातींचे लोक वांगडी जावचे अशी येवजण केल्ली.
ज्योतीरावान मौलिक आनी प्रासंगिक बरप करून पुस्तकां आनी पुस्तिका उजवाडाक हाडल्यो. ताणें बरयल्लें कांय म्हत्वाचें निबंद : ‘ब्राम्हणांचे कसब’ (१८६९), ‘गुलामगिरी’ (१८७३), ‘सत्सार’ (अंक एक आनी
