भडिमारान तयार जाल्या नव्या किरणोत्सर्गी मुलद्रव्यांचें अस्तित्व दाखोवन दिल्ले खातीर आनी मंदगती न्युट्रॉनांवरवीं संबंदीत अणुकेंद्रीय विक्रिया सोदून काडिल्लेखातीर ताका १९३८त भौतिकशास्त्राचो नोबॅल पुरस्कार फावो जालो.
१९३९त, कोलंबिया विद्यापिठांत भौतीकशास्त्रचें प्राध्यापकपद मेळटकच तो अमेरिकेक गेलो. युरेनियमाच्या भंजनाचें लश्करी म्हत्व वळखून ताणें अमेरिकी सरकाराक अणुबाँब येवजण हातांत घेवपांत म्हत्वाचो पालव दिलो. सुरवेक कोलंबिया विद्यापिठांत अणुकेंद्रीय उर्जा नियंत्रीत स्वरूपांत मेळोवपाखातीर भंजन विक्रियेचे सरपळेची येवजण करपाविशीं ताणें संशोधन केलें. २ डिसेंबर १९४२ दिसा पयली नियंत्रीत भंजन विक्रिया सरपळी फेर्मी हाच्या मार्गदर्शना सकयल घडोवन हाडली. हे विक्रिया सरपळेचो काळ ४० मिनटां आशिल्लो आनी तिचेपसून मेळपी चडांत चड शक्त फकत ०.५ वॉट आशिल्ली. ही घडणूक म्हळ्यार अणुयुगाची सुरवात अशें मानतात.
लॉस ॲलॅमॉसांत अणुबाँब तयार करपाच्या वावरांतूय ताणें वांटो घेतलो. १९४४त ताणें अमेरिकेचें नागरिकत्व मेळयलें. १९४५त तो, शिकागो विद्यापिठाच्या ‘इन्स्टिट्युड फॉर न्युक्लिअर स्टडीस’ हे संस्थेंत प्राध्यापक जालो. थंय ताणें उंचेले उर्जा भौतिकींत संशोधन केलें.
१०० अणुक्रमांच्या कृत्रीम मूलद्रव्याक फेर्मी हाच्या भोवमाना खातीर ‘फेर्मियन’ हें नांव दिलां. फेर्मी हो इटलीची रॉयल ॲकॅडेमी, अमेरिकेची नॅशनल ॲकॅडेमी ऑफ सायन्सी, इंग्लंडची रॉयल सोसायटी आनी हेर कितल्याशाच विज्ञानीक संस्थांचो वांगडी आशिल्लो. १९५४त, ॲटॉमिक एनर्जी कमिशनाचें ५०,००० डॉलरचें एक खास इनाम ताका मेळ्ळें. हें इनाम आतां ताच्याच नांवान दितात. ताचें सगळें संशोधनात्मक बरप एमील्यो देग्रे आनी हेर शास्त्रज्ञांनी संपादित करून १९६२-६५त दोन खंडांनी उजवाडायलें.
- कों. वि. सं. मं.
फेस्त:
क्रिस्तांव समाजाच्या इगर्जांनी जावपी धर्मीक जात्रेउत्सव. फेस्त हें पुर्तुगेज उतर. ताचो अर्थ मेजवानी असो जाता. सद्याचे फेस्त हे संकल्पने फाटल्यान मेजवानी वांगडाच, धर्मीक सोपस्कार, नाचगाण्यासारक्यो मनोरंजनाच्यो कार्यावळी, मिरवणूक हांचो आस्पाव जाता. कांय फेस्तां हीं सार्वजनीक फेस्तां आसतात आनी तीं भोवतेक सगळ्याच क्रिस्तांव मंदिरांनी मनयतात. कांय फेस्तां हीं ते ते इगर्जेचीं, कपेलाचीं वा तत्सम धर्मीक संस्थांचीं आसतात. दर एका फेस्ताक ल्हान॒ व्हड प्रमाणांक संवसार उपेगी वस्तूंची फेरी (बाजार) भरता. फेस्तापयलीं ह्या णव दिसांक नोव्हेनां म्हण्टात. हे णवूय दीस इगर्जेंत प्रार्थना चलता आनी थंय खोजने (गर्नाळ) पेटयतात.
गोंयांतल्या मुखेल शारांतल्या इगर्जींनी मे म्हयन्यांत जी फेरी भरता तिका पुरूमेंताची (सांठो) फेरी म्हण्टात. ज्या फेस्ताक निमतान ही फेरी भरता ताका पुरूमेताचें फेस्त म्हण्टात. अशा फेरयांनी पावसाळ्यांत वापरपाखातीर सुक्यो मिरसांगो, कांदे, सोलां, मीठ, सुकें नुस्तें (खारें), मसाले, मातयेचीं आयदनां सारक्यो वस्तू विकपाक दवरतात.
गोंयची मुखेल फेस्तां अशीं – पोरण्यां गोंयां सेंट झेव्हियराचें फेस्त, पणजी मॅरी इमॅक्युलेट सायबिणीचें फेस्त, म्हापशेचें मिलाग्र सायबिणीचें फेस्त, मडगांवचें मॅरी इमॅक्युलेट सायबिणीचें फेस्त आनी नावेलीचें रोझरीचें फेस्त.
- कों. वि. सं. मं.
फैयाझखाँ:
(जल्म: ८ फेब्रुवारी १८८१, सिकंदराबाद; मरण: ५ नोव्हेंबर १९५०, बडोदें).
हिंदूस्थानी संगितांतलो एक प्रतिभाशाली गायक. सबदर हुसेनखाँ हो ताचो बापूय. ताच्या आवय-बापायच्या दोनूय घराण्यांकडल्यान गायकीचो बळिश्ट वारसो ताका मेळिल्लो. तो आपल्या बापायवटेन रमझानखाँ हाचो पणटू आनी आवयवटेन आग्रा घराण्याचो गग्गे खुदाबक्ष हाचोय पणटू. ताचो मातूल घराण्यांतलो आजो उस्ताद गुलाम अब्बासखाँ हो गुरू. तशेंच जायत्या नामनेच्या गायकांचें गायन आयकून आनी अभ्यास करून फैयाझखाँ हाणें आपणाची अशी खास गायकी घडयली.
१९०६ वर्सा म्हैसूरच्या महाराजा कडल्यान ताका भांगरा पदक मेळ्ळें. तेखेरीज ‘आफताब-ए-मुसीकी’ (संगित-भास्कर) हो किताब म्हैसूर सरकारान ताका दिलो.
होरी-धृपद ते ठुमरी-गझली मेरेन सगळे तरेंचीं पदां तितल्याच प्रभुत्वान आनी भावपूर्णतायेन गायिल्ल्यान ताका ‘चतुरंग गवय’ अशेंय म्हणून वळखाताले. ‘प्रेमप्रिया’ ह्या टोपण नांवान ताणें खुबशो चिजो बांदल्यात. १९१२ वर्सासावन तो बडोदें संस्थानाचो दरबार-गवय आशिल्लो.
ताचे गायकीचें दायज फुडें चलोवपी ताचे कांय नामनेचे शिश्य अशे – हुसेन खाँ, बशीर महंमद खाँ, स्वामी वल्लभदास, अझमत हुसेन खाँ, लखनौच्या मॉरिस कॉलेजाचे प्राचार्य रातंजनकर, शराफत हुसेन खाँ, मलकाजान, खादिम हुसेन खाँ.
- कों. वि. सं. मं.
फोंडा:
गोंय राज्याच्या दक्षिण जिल्ह्यांतलो एक म्हत्वाचो तालुको आनी शार. फोंडा तालुको गोंय राज्याच्या मदीं आसून, ताचे उत्तरेक दिवचल; ईशान्येक सत्तरी; उदेंतेक सांगे; दक्षिणेक केपें; अस्तंतेक मडगांव आनी मुरगांव तर वायव्येक तिसवाडी तालुके आसात. मडकय, बांदोडें, वाडी-तळावली, कुंडय, भोम, अडकोण, बेतकी, खांडोळा, दुर्भाट, आगापूर, शिरोडें, बोरी, पंचवाडी, बेतोडें, निरंकाल, सावयवेरें, वाघुर्मे, कवळें, तिवरें, केरी, वळवय, वेलींग, प्रियोळ, खांडेपार, कुर्टी, उसगांव आनी गांजें हे त्या तालुक्यांतले मुखेल गांव.
आदीम काळांत अंत्रूज म्हणून प्रसिद्ध आशिल्ल्या फोंडा म्हालाची पोरणी म्हायती स्पश्टपणान मेळना. पूण त्या तालुक्यांतल्या वेगवेगळ्या गांवांनी सांपडील्ल्या भग्न अवशेशांवयल्यान आनी गोंयच्या पुर्विल्ल्या इतिहासाचो बारीकसाणेन अभ्यास केल्यार आदल्या कांय राजांचो प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्षपणान त्या म्हालाचेर शेक चलतालो हें सिद्ध जाता. मध्यकाळांत त्या म्हालाचेर मुसलमानांची राजवट आशिल्ली. इ.स. १५०० त बहामनी राजां भितर कबलात जावन ताणीं दख्खन प्रांत आपल्या भितर वांटून घेतलो. बेळगांव, दक्षिण कोंकण आनी भोंवतणचे प्रांत बिजापूरच्या युसूफ आदीलशाहाची सत्ता येवचे पयलीं फाटलीं पन्नास वर्सांसुमार गोंयाचेर
