कायदो बर्याचकडेन सुसूत्रस्वरुपान दिसून येता. पूण इंग्लंड देशांत अलिखित आनी परंपरेचेर आदारून आशिल्लो ‘कॉमन लॉ’ (पारंपरीक विधी) हाचेप्रमाण फौजदारी कायद्याची निर्मिती केल्ली आसा. अमेरीकेच्या संयुक्त संस्थानांमदल्या सुमार एक तृतियांश संस्थानांमदीं ‘कॉमन लॉ’ आपणायिल्लो आसा. उरिल्ल्या जायत्या संस्थानांमदीं ताचें संविधन रुपांतर केल्लें आसा.
भारतीय दंडसंहितेची संवसारांतल्या सगळ्याच विधीज्ञांनी तोखणाय केल्ली आसा आनी तीच भारतीय फौजदारी विधीची बुन्याद अशें मानतात. तिचेर ‘कॉमन लॉ’ चो खुबसो प्रभाव पडिल्लो दिसून येता.
गुन्यांवाचें वर्गीकरण जायत्यातरांनी करपाक मेळटा. देखीक – अँग्लो-सॅक्सन कायद्याप्रमाण गुन्यांवाचे ‘फेलनी’ (Felony) म्हळ्यार मोटे गुन्यांव आनी ‘मिसडीमीनर’ (Misdemeanour) म्हळ्यार ल्हान गुन्यांव अशा दोन तरेन वर्गीकरण करताले. ह्या दोन गुन्यांवासंबंदान कारवायो वेगवेगळ्या न्यायालयामुखार जायत्यो आनी तांच्यो ख्यास्ती वेगवेगळ्या स्वरूपाच्यो आसताल्यो. गुन्यांव जर ‘फेलनी’ स्वरुपाचो आसत जाल्यार ताचेखातीर मृत्यूदंड आनी गुन्यांवकाराची सगळी मालमत्ता जप्त करप हीच ख्यास्त आसताली. ‘मिसडीमीनर’ स्वरुपाच्या गुन्यांवानी बंदखण, दंड सारकिल्ल्यो सौम्य स्वरुपाच्यो ख्यास्तो फर्मायताले. पूण हें वर्गीकरण सामकें तर्कशुध्द नासलें. देखीक – १२ पेनीपरस कमी किंमतीची वस्तू चोरली जाल्यार तो गुन्यांव ‘मिसडीमीनर’ थरतालो. पूण ताचेपरस चड किंमतीच्या वस्तूच्या चोरयेक ‘फेलनी’ म्हण्टाले. म्हळ्यार एका रुपयापरस चड किंमतीची वस्त चोरली जाल्यार ख्यास्तकाराक मृत्यूदंडाची ख्यास्त चूकनाशिल्ली. हालीं कांय देशांच्या फौजदारी कायद्यान मनशाच्या कुडीसंबंदान गुन्यांव (खून, सदोष मनीस वध, बलात्संभोग, सादीदूख, गंभीर स्वरुपाची दूख), संपत्ती विषयक गुन्यांव (चोरी, दरोडो, फटवणूक), लग्नासंबंदान गुन्यांव (व्याभिचार), सार्वजनिक शांततेआड गुन्याव (कायदेशीर जमाव, दंगे), न्यायपद्दतीआड गुन्यांव (फटी गवाय दीवप, साक्षीपुराव्यान ढवळाढवळ करप), सार्वजनिक भलायकी आनी नीती हांचेआड गुन्यांव (सार्वजनिक उपद्रव, अश्लिलता) ह्या भाशेन विषयाचेर वर्गवारी करपाची पद्दत स्विकारल्या. जुलीयस स्टोन ह्या फाकिवंत विधिज्ञाच्या मताप्रमाण फौजदारी विधी एकाच धपक्यान व्यक्ति, समाज आनी शासन ह्या तिनूय घटकांक संरक्षण दिवपाक वावुरता. मनशाची कूड आनी संपत्ती ह्याविशीं तशेच बदनामी सारकिल्ली कृत्यां गुन्यांव थरोवन फौजदारी कायदो संरक्षण दिता. उजो लावप (जाळपोळ), लुटालुट, दंगे, बनावट चलन, निवडणूकेंतले गैरप्रकार, सार्वजनिक उपद्रव, अश्लिलता ह्या गुन्यांवांविशीं तरतुदो करून हो कायदो समाजाचें संरक्षण करीत आसता आनी राजद्रोह महसूलांचें अपहरण, भ्रश्टाचार ह्या सारकिल्ल्या गुन्यांवांनी तरतुदो करून तो शासनाची प्ररिश्ठा आनी स्थिरता हांची राखण करता.
एकाद्रें कसलेंय वायट कर्म हो गुन्यांव थारता काय ना हें थारावपाक शारिरीक आनी मानसिक अशो दोन गजाली फौजदारी कायद्यान सादारणपणान तपासतात. हाकाच ‘मेन्स -रिया’ (Mens Rea) म्हळ्यार दुश्ट बुद्धि वा अपराधी मन आनी ‘आक्तूस रिस’ (Actus Reus) म्हळ्यार दुश्ट बुद्धि अंमलात हाडपाक केल्ली कृती.
फौजदारी कायदयान ‘दुश्ट’ बूद्ध ह्या गजालीक भोव म्हत्व आसा. ख्यास्त फकत गुन्यांवकारी व्यक्तिच्या कृतीचो बदलो घेवपाक फर्मायनात. पूण ख्यास्तीच्या भयांक लागून गुन्यांवकाराचेर आळाबंद बसचो असो फौजदारी कायद्याचो मुखेल हेतू आशिल्ल्याकारणान वायट बुद्ध फौजदारी कायद्याचें मुखेल आंग जावन आसा. देखीक – एकाद्रया पांच वर्सां पिरायेच्या भूरग्याच्या वा एकाद्र्या पिशा मनशाच्या हातान पिस्तोल आयलें आनी ताचो ताणें घोडो ओडलो जाकालागून गुळी सुटून लागीं आशिल्ल्या व्यक्तिक मरण आयलें जाल्यार ह्या गजालीन दुश्ट बुद्ध नाशिल्ल्या कारणान हो गुन्यांव ठरना. तशेंच राजाचेर एकाद्रो मारेकरी आर्म मारता आसताना ताच्या अंगरक्षकान राजाक गोळीबारांतल्यान वांचोवपाच्या उद्देशान ताका धुकल्लो आनी हें करता आसतना जर राजा सकयल पडलो आनी ताका दुखापत जाली जाल्यार शरिररक्षकाक शिक्षा दिवप हें फौजदारी कायद्याच्या तत्वांत बसना. कारण अंगरक्षकाच्या मनांत दुश्ट बुद्ध नासली आनी राजाचो जीव वांचचो ह्या बर्या हेतून ताणें राजाक कुशीक काडलो.
ज्या दुश्ट बुद्धीन कृती केल्या, त्या कृती केल्ल्या व्यक्तिच्या मनाच्या अवस्थेची फोडणी फाकिवंत विधीज्ञानीं तीन मुखेल प्रकारांनी केल्ली आसा. निशिद्ध कृत्य हेतूपूर्वक करप, जाणाजावन आनी जतनाय घेनासतना करप. हाल्लींच्या तेंपार गुन्यांवांच्या प्रकारान नवे तरेचे गुन्यांव आकाराक आयल्यात, जांकां पांढर पेशे गुन्यांव (White Collar Crimes) अशें म्हण्टात. कारण हे गुन्यांव एकाद्र्या खुनी, चोर दरोडेखोर वा पारंपारिक पद्दतीच्या गुन्यांवकारांनी केल्ले आसनात. शासनान सगळ्या नागरिकांक सुखसोयी उपलब्ध करून दिवपाच्या नदरेन जे कायदे नेम केल्ले आसात तांकां बाधा येतली आनी तांचो मुखेल हेतू असफल जातलो, अशे तरेन समाजांतल्या मान्यवर, शिक्षीत, पयशेकार आनी प्रतिश्ठित अशा लोकांनी हे गुन्यांव केल्ले आसतात. देखीक – भारतांतलो आयकर अधिनियम, अन्न भेसळ प्रतिबंधक अधिनियम, गरजेच्यो वस्तू अधिनियम, तस्करी आनी विदेशी चलन, गैरव्यवहार (संपत्ती समपहरण) अधिनियम, वखदां आनी प्रसाधनां अधिनियम ह्या सारकिल्ले अधिनियम, ह्या सारकिल्ल्या गुन्यांवांनी दुश्ट बुद्धिची अट लागू पडना. एकाद्र्या पसरकारान भेसळ करून दूध, दाळ, सोरो वा वखद विखपाक दवरलें, प्रमाणापरस चड साखर, तांदूळ, गंव, केरोसीन सारकिल्ल्या गरजेच्या वस्तूंचो सांठो करून दवरलो आसत जाल्यार त्या पसरकाराक बेगोबेग ख्यास्त फाव जाता. ताणें ही कृती जाणाजावन बाबडेपणाना, निश्काळजीपणान, स्वताच्या स्वार्थीपणान वा स्वताच्या संपूर्ण अज्ञानाक लागून केल्ली आसूं वा नासूं. निषिद्ध करण्यांनी कृती (commission) आनी अकृती (omission) ह्या दोनूय गजालींचो आस्पाव जाता. देखीक – एका व्यक्तिन दुसर्याचेर सुरो मारून वा ताका विश पियेवन ताचें हेतूपूर्वक मरण घडोवण हाडलें तर तो खून वा सदोश मनीसवधाचो गुन्यांव जाता. तशेंच जर एकाद्र्या नर्सीच्या हातान अत्यवस्थ रुग्णाची देखरेख सोंपयल्ली आसत आनी ताका हेतूपूर्वक फावे तें वखद वा जेवण न दिल्ल्याकारणान वा जाणाजावन ताच्या नाकांतली प्राणवायूची नळी काडून ताचें मरण घडोवन हाडल्यार ती नर्स रुग्णाच्या खुनाखातीर जबाबदार थारता. निशिद्ध कृत्याच्यो पूर्वतयारी (Preparation) आनी यत्न (Attempt) अश्यो दोन पूर्वावस्था आसतात. देखीक – एका व्यक्तिच्या मनान दुसर्याचो खून करपाचो आसत जाल्यार तो पयलीं पिस्तोल विकतें घेता, ताची साफसफाय करता आनी तातूंत गुळयो घालून दवरता. ही जाली खुनाची पूर्वतयारी. ताच्याउपरांत ती व्यक्ती तें पिस्तोल दुसरे व्यक्तिचेर जोखून पिस्तोलाचो
