घोडो ओडटा. हो जालो गुन्यांवाचो यत्न वा सुरवात. हो यत्न सफल वा असफल जावंक शकता. सफल जाल्यार ताचें नियोजीत गुन्यांवांत रुपांतर जाता आनी तो असफल जाल्यार गुन्यांवाचो यत्न अशा अपूर्ण अवस्थेंत रावता. सादारणपणान ज्या गुन्यांवाक दंड फावो जाता तो गुन्यांव करपाचो यत्न करप हो लेगीत गुन्यांव आसून फौजदारी कायद्याप्रमाण ताका ख्यास्त फर्मावपाक मेळटा पूण फकत पूर्वतयारी करप हो गुन्यांव जावंक शकना. सामक्या अपवादात्मक आनी गंभीर अशा गुन्यांवांच्या विशीं पूर्वतयारी करप लेगीत हो गुन्यांव थरूंक शकता. देखीक – भारतीय दंडसंहितीच्या १२१, १२६ आनी ३९९ कलमाप्रमाण राजद्रोह, भारताकडेन मैत्रीचे संबंद आशिल्ल्या देशांच्या प्रदेशाचेर हल्लो करप आनी दरोडो ह्या तीन गुन्यांवांविशीं पूर्वतयारी होच गुन्यांव थारता.
दुश्ट बुद्ध नाशिल्ल्याकारणाचेर आरोपीक खूब तरांनी आपलो बचाव करपाक मेळटा. अल्पवयीन व्यक्ति, पिशे, इत्सेआड सोरो पियेवप घालून सोर्याच्या नशेंत वचपी व्यक्ति हाणीं केल्लीं निशिद्ध कृत्यां गुन्यांव जावंक शकना. त्याचप्रमाण न्यायाधिशान आपल्या कर्तव्यापालनान केल्ली, न्यायालयाच्या हुकमावेल्यान केल्लीं निशिद्ध कृत्यां गुन्यांव थरूंक शकना. पिडीत व्यक्तिच्या संमतीन केल्लीं एकाद्र्या अल्पवयीन वा पिशा मनशाच्या बर्याखातीर ताच्या पालकाच्या संमतीन केल्लीं तशेच मरणाचो भंय दाखोवन केल्लीं निशिद्ध कृत्यां गुन्यांव थरूंक शकनात. आपल्या स्वताच्या कुडीक वा मालमत्तेक तेचप्रमाण हेर नागरीकांच्या कुडीक वा मालमत्तेक जावपी त्रास, नुकसान वा पिडा टाळपाच्या नदरेन आगळीक करपाचो दर एका नागरीकाक अधिकार दिल्लो आसा ताका आत्मसंरक्षणाचो अधिकार (Private Detence) अशें म्हण्टात.
फौजदारी कायद्याचीं कांय विशिश्टपूर्ण मूलतत्वां आसात. तांकां इतिहासीक आनी वैचारीक बसका आसा. ते भायर बर्योच आपसांतल्या कबलातीप्रमाण तांकां आंतरराष्ट्रीय मान्यताय मेळिल्ली आसा. हीं मूलतत्वां म्हळ्यार:
१. गुन्यांवांची चवकशी जाता तितली जाहीरपणान करपाची, गुप्ततायेन न्हय;
२. आरोप सिद्ध जायमेरेन आरोपी निर्दोष समजूपाचो;
३. आरोपीक वकील जाय आसत जाल्यार ताच्या बचावाखातीर तो दिवपाची तरतूद करपाची;
४. आरोपीन स्वता साक्षीपुरावो दिवपाची गरज ना आनी स्वताआड साक्षीपुरावो सादर करपाक आरोपीचेर दबाव हाडपाक मेळना;
५. साक्षीपुरावो सोंपतकच आरोपी दोशी आसा काय निर्दोशी आसा असो दुबाव निर्माण जाल्यार न्यायालयान दुबावाचो फायदो आरोपीक दिवपाचो. म्हळ्यार निर्दोश म्हूण आरोपीची मुक्तताय करपाची;
६. आरोप सिद्ध जायमेरेन जातातितलो आरोपीच्या दूश्ट वा गुन्यांवकारी पूर्वचारित्र्याचो दाखलो दिवपाचो ना;
७. एकाच गुन्यांवांविशीं आरोपीचेर दोन वा चड फावट कारवाय करपाक मेळना आनी
८. गुन्यांवासंबंदान कारवाय करतना शासनाचेर वा पिडणूक जाल्ले व्यक्तिचेर वेळेचें बंधन ना.
फौजदारी कायद्यान मृत्युदंड, बंदखण, दंड सारकिल्ले ख्यास्तीच्या रुपान आरोपींचे प्राण, स्थलांतर, स्वातंत्र्य वा वित्तहरण करपाचे अधिकार शासनाक आनी न्यायालयाक आसात. फौजदारी प्रक्रियेन गुन्यांवांचें अन्वेशण, अभियोग वा खटलो ह्यासंबंदान न्यायालयाचो निर्णय वा तांचे आड अपिल, निर्देश (reference), पुनरिक्षण (Revision) सारकिल्ल्यो गजाली करपाच्यो मुभा, ख्यास्त आनी ताची अंमलबजावणी ह्या सारकिल्या गजालींचेर तरतुदो केल्ल्यो आसात. सादारणपणान अन्वेशणाचे अवस्थेन पुलिसान आरोपीक अधिपत्र (Warrant) काडून आनी कांय गजालींनी अधिपत्र काडिनासतना धरप, साक्षिदारांचे जबाब नोंदवप, गुन्यांव जामिनपात्र आसल्यार आरोपिक जामीनाचेर सोडवप, दुबावी मनशांची वा जाग्यांची झडती घेवप, पुराव्याक योग्य त्यो वस्तू ताब्यांत घेवप आनी दुबावी व्यक्ती आड आरोपपत्राक सादर करप हे विशीं तरतुदो केल्यो आसात. ताचे उपरांत अभियोगाची आनी प्रत्यक्ष खटल्याची अवस्था येता. हे अवस्थेंत फौजदारी न्यायालयांची जडण घडण, तांचे अधिकार, गुन्यांवांचे गंभीरतायेप्रमाण ते कमी वेळेचे पद्धतीन वा तपशीलवार पद्धतीन सोडोवपाची रीत, आरोपपत्राचो मसुदो, न्यायालयामुखार पुरावो, तोंडी वा लेखी सादर करतना ताची नोंद कशी करपाची ह्या संबंदान नेम तशेंच आरोपीक बचावाची संद दिवपा संबंदान नेम, हांचेविशीं प्रयोजन केल्लें आसा. उपरांत ख्यास्त वा निर्दोश सुटका करपाचो आदेश. हातूंत फौजदारी निर्णय पत्रांचें शब्दांकन कशें आसप आनी ख्यास्त फर्मायल्यार अंमलबजावणी कशी करप हेविशीं तरतुदो आसात.
ख्यास्तीच्या रुपान गुन्यांवकाराचें परिपत्य करप आनी ख्यास्तीच्या कठोर आनी क्रूर स्वरुपान हेरांक धडो घालून संभाव्य गुन्यांवकारांक गुन्यांव करपाआड परावृत्त करप हें फौकदारी कायद्याचें मूळ उद्दीश्ट. कांय विधीज्ञांच्या मतान गुन्यांवकाराक कडक ख्य़ास्त दिवन तांचो वायट करणेआड बदलो घेवचे परस गरिबी, उपासमार, मनाची दुर्बलता, वायट संगत सारकिल्यो गजालीं ज्यो गुन्यांवकारी वृत्तीचीं मूळ कारणां जावन आसात. ताका लागून गुन्यांवकारांचेर फाव ते उपचार करूंक जाय आनी तांचे मदीं सुदारणा घडोवन हाडून तो स्वताक आनी समाजाक कसो फायद्याचो जातलो हें पळोवपाचो ख्यास्तीचो हेतू आसपाक जाय. हो सुदारणावादी दृश्टीकोन हालीं बर्योच देशांच्या फौजदारी कायद्यान बदल घडोवन हाडीत आसा. मृत्युदंडाची ख्यास्त खूबश्या देशांनी रद्द केल्ली आसा. चाबकान मारपाची ख्यास्त उपवादात्मक केसींनी वापरतात. जंय मरणाची ख्यास्त फर्मायतात थंयपसून सुळाचेर चडोवप, गोमटी कापप, सारकिल्ल्या हाल जावपी प्रकारांच्या बदला विजेच्या धक्क्यान रोखडेंच मरण घडोवन हाडपाचे प्रकार रूढ जायत आसात. गुन्यांवकारांक बरें वातावरण मेळचें हे नदरेन बंदखणीचे वेवस्थेंत जायते बदल केल्यात. अल्पवयीन गुन्यांवकारांचो (Juvenile Delinquents) सवयींच्य गुन्यांवकारांकडेन (Recidivists) संपर्क येवन ते आनी पेड्ड्यार जावचे न्हय म्हणून ताका बालसुधार केंद्रांत दवरपाची वेवस्था करतात. जे पयलेच फावट गुन्यांवकार थारतात आनी तांच्या हातांतल्यान गंभीर स्वरूपाचो गुन्यांव जाल्लो नासता तांकां बंदखणींत धाडपा बदला परिक्षेचेर (Probation & Parole method) सशर्त मूक्त करपाची सोय खुबशा लोकशाय देशांनी जाल्या.
गुन्यांवकारांक सुदारपाचे नदरेन फकत मध्य आशियान, साउदी-अरेबिया सारके थोडे देश सोडल्यार सुवातींचेर ही ख्यास्त सौम्य करपाचे दिकेन आनी गुन्यांवकारांक सुसंस्कृत वागणूक दिवपाचे नदरेन फौकदारी कायद्याची वाटचाल सुरू आसा. फौजदारी कायदयाचो मूळ हेत ख्यास्तीच्या स्वरूपांत फेरबदल करून लेगीत फळाक येवंक ना अशें वयल्या वयर दिसत आशिल्ल्यान तो साध्य जावपाचे नदरेन फौजदारी विधीक धर्मीक तेचप्रमाण नितीमत्तेच्या शिक्षणाची जोड दिवप गरजेचें आसा अशें जायत्या सुशिक्षित आनी सुसंस्कृत लोकांचें मत जालां.
- ॲड. सुहास थळी
