विद्यापिठांतल्या गुरूदेव टागोर अध्यासनाचो तो प्रध्यापक आशिल्लो.
भुरगपणासावन ताचेर राश्ट्रसेवा दलाचो आनी सानेगुरूजीच्या सहवासातो संस्कार जाल्लो. 'बिजली' हो ताचो पयलो कवितांझेलो. ताचे उपरांत ताचे उपरांत ताचे सेतु (१९५७). अकरावी दिशा (१९६२), सकीना (१९७२) आनी मानसी हे कवितांझेले उजवाडाक आयले. संस्कृत, बंगाली आनी इंग्लीश कवितांत समाजीक विशमताय आनी अन्यायचे खर जाणविकायेवांगडाच तरणेपणाचो डौल. सैमावरवीं सृंगार उक्तावपाची प्रवृती, लावणी सारक्या पोरन्या काव्याप्रकाराक परत हाडपाचो यत्न आदी विशय आस्पावतात. ह्या कवितांवरवीं ताणें उणे भाशेंत खोल विचार मांडल्यात.
'गांधीची जीवनयात्रा' (१८४८), 'नव्या युगाचे पोवाडे' (भाग १ ते ३), 'सैन्य चालले पुढे', 'उत्तुंग आमची उत्तर सीमा इंच इंच लढवू', ह्यो ताच्यो कांय नामनेच्यो कविता. ह्या कवितांवरवीं ताच्या राश्ट्रप्रेमाचे आनी जनजागृती करपाविशाीं संवेदनशील विचार उक्ते जातात.
'बारा गांवचे पाणी' (१९६७) हो ताचो भोंवडेवर्णनपर ग्रंथ. ह्या ग्रंथावरवीं ताणें भारताचो सैम, चालीरिती, लोककला, वि५ानीक उदरगतीवटेन जावपी वाटचाल हांचो नियाळ घेतला. 'सेतु' ह्या ताच्या कवितांझेल्याक तशेंच ल्हान भुरग्यांखातीर बरयल्ल्या 'बालागोविंद' (१९६५) ह्या नाटकाक महाराष्ट्र शासनाचो पुरस्कार मेळ्ळा. 'तौलनिक साहित्यभास' (१९८९) हो ताचो हालींचो ग्रंथ. राश्ट्रसेवा दलावतीन ताणें 'महाराष्ट्र दर्शन', 'भारत दर्शन', 'गोमन्तक दर्शन' आदी कार्यक्रम सादर केल्ले. ताका संगीत, अभिनय, लोककला हांची बरी जाण आसा.
- कों. वि. सं. मं.
बापट, सेनापती उर्फ पांडुरंग महादेव: (जल्म: १२ नोव्हेंबर१८८० पारनर, जि. अहमदनगर; मरण:२८ नोव्हेंबर १९६७).
साशस्त्र क्रांतीकारक आनी तत्वचिंतक. ताच्या बापायचें नांव महादेव आनी आवयचें गंगाबाय. माध्यमिक आनी बी.ए. परिक्षा शिक्षण ताणें पुण्यांतले डेक्कन कॉलेजींत आसतना सशस्त्र क्रांतीवरवीं भारत स्वतंत्र करपाचो सोपूत ताणें तरसादीचेर हात दवरून घेतिल्लो. बी.ए. परिक्षा पास जातकच १९०३ वर्सा मुंबय विद्यापिठाची शिश्यवृत्ती घेवन तो इंग्लंडाक गेलो. एडिंबरोेक इंजिनिअरिंग कॉलेजींत घेता आसतनाच क्रांतीकारक विचारांचो प्रचार करता आशिल्ल्यान ताची शिश्यवृत्ती बंद जाल्ल्यान ताचें शिक्षण अर्देंच उरलें. थंय श्यामजी कृष्ण वर्मा ह्या क्रांतीकारक फुडाऱ्याकडेन वळख जावन ताच्या आदारान पॅरिसांत रावन ताणें रशियन क्रांतिकारकाकडल्यान स्फोटक बाँब हाताळपाचें गिन्यान शिकून घेतलें. उपरांत ही विद्या ताणें भारतांतल्या तशेंच बंगालांतल्या क्रांतीविरांक दिली. फुडें क्रांतीकारकांच्या कारसथानांच्या एका खटल्यांत माफीच्या गवायान बापायचें नांव सांगिल्ल्यान १९०८ ते १९१२ ह्या काळांत ताका अज्ञातवासांत रावचें पडलें. उपरांत तो पारनराक १९२१ मेरेन शिकवण वांगडाच भौशीक वावर करूंक लागलो.
१९२१-२४ ह्या काळांत पुण्यांतल्या मुळशी पेठ ह्या गांवांतल्या शेतकाराची आनी गावकारांची शिपणावळीची अडचण पयसावपाक ताणें ताणें महाराष्ट्रांतल्यान शेंकड्यांनी सत्याग्रही एकठांय करून सत्याग्रह घडोवन हाडलो. तेन्नाच ताका लोकांनी 'सेनापती' ही पदवी दिली. हे चळवळीखातीर ताका तीन फावटी बंदखणीची ख्यास्त जाली. तातूंत निमाणचीं सात वर्सां सक्तमजुरीचीं आशिल्लीं. राजकीय सुटके चळवळींत वांटो घेता आसतना राजद्रोहात्मक उलोवपां केल्ल्यान ताका जायते फावटीं बंदखणींत वचचें पडलें. संस्थांनी प्रजेच्यो प्रवेशबंद्यो मोडल्यो. स्वांतंत्र्या उपरांतच्या काळांतूय भाववाढ विरोझी, चळवळ, गोंयमुक्ती चळवळ, संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ आदी चळवळींनी ताणें फुडाकार घेतिल्लो.
१८ मे १९५५ दिसा प्रजा सोशलिस्ट पार्टींचो मुखेली ना. ग. गोरे हांचेवांगडा ५२ सत्याग्रह्यांचो पंगड घेवन लाडपें मार्गान शीम हुंपपाची येवजण आंखली. पूण वाटेर दिवचल वाठारांत ताका आडावन पुर्तुगेज पोलिसींनी लाकेरी गांवांत ताका खूब मार घालो.
बंदखणींत आसतना ताणें चळवळीक पूरक अशे तरेचें साहित्य बरोवन तें उजवाडा हाडलें. ताणें अपूर्ण अशी आपली ल्हानशीच आपजीण बरयल्ली आसा. ताचें चड बरप मराठींत आनी कांय प्रमाणांत इंग्लिशींत आनी संस्कृतांतूय आसा. ताचें साहित्य पद्यांत, क्रांतिवादी राजकारणाचें समर्थन करपी, भगवद्गीतेच्या तत्त्वगिन्यानाचेर आदारिल्लें राश्ट्रमुक्ती आनी अन्याय-प्रतिकार ह्या दोन मुद्दयाक अणुसरून युक्तिवाद केल्लें आसा. ताचे सगळे विचार ताच्या 'चैतन्यगाथा' ह्या पुस्तकांत दिश्टी पडटात. योगी अरविंदाच्या इंग्लिशींतल्या अध्यात्मीक तत्त्वगिन्यानावयल्या 'दिव्यजीवन' ग्रंथाचो ताणें मराठींतळ्या बेस बरो अणकार केला. ताचें साहित्य 'समग्र ग्रंथ' (१९७७) म्हणून साहित्य आनी संस्कृत मंडळाच्या अनुदानान उजवाडा आयलां.
-कों. वि. सं. मं.
