वैताळी ही वेताळाची आवय, मातृका म्हणून प्रसिध्द आसा. एकदा गिरिजा आनी शंकर एकांतांत विहार करतालीं. तेन्ना भैरव, हो शिवगण भायर पारो करतालो. गिरिजा जेन्ना ते अवस्थेंत भायर आयली तेन्ना भैरव तिच्या रूपाक भाळ्ळो. तो गिरिजाची वाट आडोवपाक लागलो. गिरिजाक भैरवाचे हे करणेचो राग आयलो. तिणें तिडकीन भैरवाक ‘तूं मृत्यृ लोकांत वचून पडटलो’ असो शाप दिलो. त्या शापाप्रमाण हो व्दारपाल भैरव भुंयेचेर वैताळी हिगेर जल्माक आयलो. उपरांत वैताळीचो पूत म्हणून तो वेताळ ह्या नांवान प्रसिध्द जालो (शिवगत:२). खूब काळा उपरांत कांयकडेन ताका बेताळ अशेंय म्हणपाक लागले.
वसिष्ठ ॠषिचे कृपेन आनी कामाख्या देवीचे उपासनेन बेताळाक शिवगणांत मुखेल सुवात मेळ्ळी अशें कालीका पुराणांत म्हळां. बेताळ हो शस्त्रधारी आसून ताची झुजारी वृती महाभारत शह्यपर्व (४९,९६). मत्स्यपुराण आनी हेर ग्रंथांवरवीं उकती जाता. नवरस नारायण हाणें आपल्या शल्यपर्वांत बेताळाचो उल्लेख केला तो असो. कौरव-पांडव झुजा वेळार शकुनी पांडवांचो नाश जावंचो म्हणून मसंडेत वचून उकत्या आंगान मंत्रसाधना करपाक लागलो. मंत्रसिध्दीन ताणें क्षेत्रपाळ आनी बेताळ हांकां पांडवाआड खुबळायले. बेताळ पांडव सैन्याचेर उजो ओंकपाक लागलो. हाका लागून ताका आग्याबेताळ अशेंय म्हण्टात. ह्या आग्याबेताळाक उपरांत श्रीकृष्ण हाणें आपणाले युक्तीन शांत केलो.
बेताळ हो शिवसैनीक आसून, शिवान ताका भुतांखेतांचें अदिपत्य दिलां. हाका लागून कोणाकूय जर भूतान झपाटलो जाल्यार मंत्रीक बेताळाक साद घालता. हाका लागून ताका भूतनाथ अशेंय म्हण्टात.
बेताळ आपल्या कांय खाशेल्या गुणांक लागून क्षुद्रदेव वा ग्रामदेव जाल्लो आसा. जायतेकडेन ताका ‘श्री शिववेताळ’ अशें म्हळां, जाल्यार कांय कडेन ताका आजो म्हण्टात. गोंयांत पैंगीण, प्रियोळ, आमोणें, कवळें, सावड्डें ह्या सुवातींनी तशेंच पुण्याच्या साबार वाठारांनी ताका ग्रामदैवत म्हणून म्हत्वाची सुवात मेळ्ळ्या. महाराष्ट्रांतले म्हार लोक ताचे उपासक. ताका प्रसन्न करचेखातीर ते ताची नागड्यानीं पुजा करतात. तशेंच ताका कोंबे-बोकड्यांचो बळी दितात. ताचें तरंग आसता, तशेंच थंय कौलप्रसाद घेवप, पाकळी काडप असलेय प्रकार चलतात. ह्या बेताळाक विडी, बडी, चामड्याची जोतीं असल्यो वस्तू ओंपपाची चाल आसा. कांयकडेन बेताळाक सोरोय दितात. बेताळ रातचो गांवांत भोंवून थंयच्या लोकांची राखण करता, रातचो भोंवतना ताच्या जात्यांचो आवाज करकरता आनी बडयेचो आवाज येता, तो शेणिल्ल्याक वाट दाखयता असो जायतेकडेन समज आसा.
बेताळाच्या भेसाविशीं वेगवेगळ्या ग्रंथांनी वेगवेगळें वर्णन मेळटा. बेताळाच्यो मूर्ती चड करून पाशाणाच्यो आसतात. पूण गोंयांत लांकडी आनी पाशाणी अशो दोनूय प्रकारच्यो मूर्ती आसात. तांतूतल्यो कांय नागड्यो आसून तांच्या हातांत त्रिशूळ वा दांडो आसता. पैंगीण, प्रियोळ, आमोणें, सावड्डें, हळर्ण आनी पर्वरी हांगाचीं बेताळाचीं देवळां प्रसिध्द आसात.
- वा. ल. वझे
बेनल्ल:
(मराठी: बांडगूळ, वांडा; हिंदी: बांदा; गुजराती: वांदो; कन्नड: बदनिके; संस्कृत: वंदा, जीवंतिका; लॅटीन: लोरँथस फॅल्कॅटस, डेंड्रॉथी फॅल्कॅटा; कूळ: लोरॅंथेसी).
दुसरे सजीव वनस्पतीचेर आदारून रावपी वनस्पत. ती शिंशें, आंबो, वड, पिंपळ आदी जायत्या झाडांच्या आदारान तांच्या आंगार वाडत रावता. हाका लागून आदार दिवपी वनस्पतींचें बरेंच लुकसाण जाता. केन्नाकेन्नाय तें झाड मरूंकय शकता. ताची साल करडी आनी गुळगुळीत आसता. पानां सादीं, दाट, लांबशीं तोंकां नाशिल्लीं. फुलां २.५ ते ५ सेंमी. मुळांत नळयेवरी आनी वयर पातळिल्लीं आसून तीं नोव्हेंबर-जानेवारींत येतात. फळां लांबट, वाटकुळीं पिकतकच काळीं जातात. हीं फळां फ्रेब्रुवारी-एप्रिलांत येतात. फळांचो प्रसार सुकण्यांवरवीं जाता. ही दुसरे वनस्पतीचेर जगपी वनस्पत आशिल्ल्यान ती मुळांत ना करप. खांदयो कापून उडोवप होच ताचेर एक उपाय आसा. हिच्या तरन्या भागांत १०% टॅनीन आसून कातडी कमयतना मोव जावपाक निमाणें तें वापरतात. साल स्थंभक आनी मादक आसता. तिचो उपेग घायांचेर आनी मासिक पाळयेच्या त्रासांचेर जाता. क्षयरोग वा दमो हांचेरूय बेनल्ल उपेगी थारता. श्रीलंकेत आनी भारतांत चड करून सगळेकडेन ही वनस्पत आसा. कोंकण शेती विद्यापिठान बेनल्ल काडून उडोवपाचें अमर नांवाचें वखद विकसीत केलां. हाचो वापर केल्यार बेनल्ल काडप खूब सोंपें जाता.
- कों. वि. सं. मं.
