जिल्ह्यांनी आसा. छत्तीसगढ वाठारांतलें बैगा-चाक हें तांचें मूळ ठिकाण.
वंशीक नदरेन मुंडा वा कोलारियन वंशाची ही शाखा आसुंये अशें कांय अभ्यासकांचें मत आसा जाल्यार कांय जाण हे जातीक भुईया जातीची पोटजात मानतात. विंझवार, कुंडी, कुर्क, सावत अशो बैगाच्यो पोटजाती आसात. बैगाचीं चवदा गोत्रां आसात. तीं अशीं तातरिया, सादिया, दारिया, नादिया, साररिया, रोठोरिया, मुडाकिया, बरारिया, घंगारिया, लामोथिया, चांद्रोनिया, कुशारिया, देवाडिया आनी पंगारिया.
बैग लोक तांबशा-काळ्या वर्णाचे आसून रूपेस्त तशेंच बळिश्ट आसतात.
बैगा लोक तिगपी घरां बांदिनात. तांच्यो खोंपी कुडीच्यो आसून त्यो लांब चवकोनी आसतात. तांची बसपाची, जेवपाची, न्हिदपाची एकूच सुवात आसता. खोंपींत मदीं एक कड्डणाची कणगी दवरून खोंपीचे दोन भाग करतात.
बैगा दादले माथ्याक एक कपडो गुठलायतात, सदरो घालतात आनी लंगोट न्हेसतात. बायलो वायल न्हेसतात आनी जायत्यो रूप्याच्यो आनी बिडाच्यो वस्ती घालतात. आंगभर पाडून घेतात.
कंदमुळां, फळां, कुटकीची पेज, नुस्तें बैगा लोक खातात. नितळसाणेची तांकां जाणविकाय नासता. पियेवपाक सोडल्यार हेर कसल्याच कामाक ते उदकाचो उपेग करिनात. संडासाखातीर ते उदक वापरिनात. हालीं जे लोक उदक वापरतात तांची आगळीक जात तयार जाल्या.
बैगा लोकांचीं स्वतंत्र देवळां नात. पूण दर एका घरांत देवांच्यो मुर्ती आसतात. भगवान देव, बडा देव (उबराचें झाड), ठाकूर देव (गांवची शीम वा जमीन), दुल्हादेव (रोग वा अपघात), भीमसेन (पावस) हे सगळे दादले-देव आसात. धरित्रीमाता, आजी दादी ह्यो बायल-देवता आसात. आजी दादी ही रांदनी फाटल्यान आसता. नारायण देव हो हुंबर्याचो देव, तेचप्रमाण रातमाई ही रातीची देवता आसता. हे सगळे देव कल्याणकारी आसात अशें बैगा लोक मानतात.
होळी, दसरो, दिवाळी ह्यो परबो ते मनयतात. पौष म्हयन्यांत ते ‘चरता’ ही म्हत्वाची परब मनयतात. ही परब भुरग्यांची आसता.
शकून-अपशकुनाचेर ह्या लोकांचो खूब विस्वास आसा. रानांत काम करपाक ते शेनवार वा आयतार बरो मानतात. सोमारा ते तेल गाळटात. मंगळारा प्रवास करिनात. पयसुल्लो प्रवास करपाक बुधवार बरो मानतात. मोग्याचे भेटेक बिरेस्तार आनी सुसेग घेवपाक शुक्रार दीस दवरतात. प्रवासाक वतना वाटेर सोरोप आडवो येत जाल्यार फुडें वचनात. एकूच कावळो उदकांत आंग धुयतना दिसल्यार पयसुल्ल्या गांवांतलो कोण तरी सोयरो मेला अशें मानतात.
एकाच गोत्रांत लग्नां करिनात. आतेभयणीकडेन लग्नां जातात. लग्न सुवाळो व्हंकलेगेर जाता. न्हवर्याच्या बापायक व्हंकलेक देज दिवंचो पडटा. तो दिवपाची तांक नासल्यार न्हवरो आपल्या भावी मांवाम्हर्यात काम करता. ताका लामसेन म्हण्टात. साकरपुड्या उपरांत न्हवर्या वटेनचे लोक सोरो घेवन व्हंकलेगेर वतात. थंय तांकां जेवण आसता. तेन्ना लग्नाचो दीस थरयतात. ह्या विधीक ‘बारोखी’ अशें म्हण्टात. थरयल्ल्या दिसा न्हवर्या वटेनचो लोक व्हंकलेगेर येतात. तातूंत बायलो नासतात. जेवणां जातकच रातभर नाच जाता. दुसर्या दिसा दनपरां माटवांत एक खांबो पुरतात आनी न्हवरो-व्हंकल त्या खांब्याक पांच प्रदक्षणां घालतात. हो विधी जातकच व्हंकल आपल्या आवय-बापायवांगडा न्हवर्यागेर वता. थंयच्या माटवांतल्या खांब्याभोंवतणीं न्हवरो-व्हंकल सात प्रदक्षणा घालतात. जेवणां जातकच नाच जाता. न्हवरो-व्हंकल एकामेकांचेर मक्याचे दाणे उडयतात. उपरांत न्हवरो व्हंकलेच्या हातांत मुदी घालता. व्हंकलेचीं आवय-बापूय न्हवर्याचे पांय धुयतात. मागीर सगळीं घरांत येतात आनी जेवणां जेवतात. तांच्या लग्नाक ब्राम्हणाची गरज नासता. दर एके पोटजातींत लग्नाचे विंगड विंगड प्रकार आसतात.
भुरगें जल्मतकच ताका कुटुंबांतलो पुर्वज आयलो अशें मानतात. रूप्याचो कुडको उडयल्ल्या उदकांत त्या भुरद्याचे पांय धुयतात आनी तें उदक तीर्थ म्हणून पियेतात. जावळ काडपा वेळार भुरग्याचो मामा ताका नांव दवरतात.
बैगा लोक मडें पुरतात वा लासतात. दफन करतना मड्या म्हर्यांत कोयतो, सूप आनी सुकिल्लो दुदी दवरतात. घुबडाक बळी दितात. तातूंतलो मेल्ल्या मनशाच्या नांवाचो वांटो कुशीक काडून उरिल्लो खातात. वागाच्या हल्ल्यान मरण आयल्यार, त्या वागाचो परतून दुसर्याक त्रास जावंचो न्हय म्हणून आनी मेल्ल्या मनशाक शांती मेळपाखातीर खाशेलो विधी करतात.
बैगा लोक म्होंब आनी पांटले करून विकतात. तशेंच गायो, कुकडां, बोकडां, दुकरां पोसतात. तांकां मोलमजुरी करपाक आवडना, झूम पद्दतीन ते शेती करतात. दर तीन वर्सांनी शेताची जमीन बदलतात.
ह्या लोकांक नाच करपाक खूब आवडटा. दादले-बायलो एकामेकां सामकार उबे रावन पखवाजाच्या तालार नाचतात. बायलो पांयांक पांयजणां बांदतात.
- कों. वि. सं. मं.
बैजू बावरा:
(जल्म: इ.स. चो १६ वो शेंकडो).
ग्वाल्हेअचो एक नामनेचो गवय. ताणें बरींच ध्रुपदां रचल्यांत. तातूंतलें ‘रामकल्पद्रुम’ ह्या ग्रंथंतलें एक ध्रुपद अशें आसा.
