इंद्र, वरूण आदी देवांची शक्त आसा. तो साक्षात इंद्र, त्वष्टा आनी वायू हांचें सत्व ताचेमदीं आसा. ताचे कुडींत जायत्या तरांचे देव रावतात. बैलाचें दान करप्याक गायो, प्रजा आनी शारिरीक बळ मेळटा. बैल गोशाळेंत रावूं दी ताचे वांगडा हाय रमूदी, बैलान स्वता पुश्ट जावन आमकांय तशेंच करूं दी, शेताच्या आनी हेर कामांनी बैल उपेग पडिल्ल्यान मनशान ताका मानाची सुवात दिल्ली.
बैलाचो इतिहास सुमार ६५०० वर्सांसावन सुरू जालो आसुंये. सुरवेच्या काळांत मनीस अन्नाखातीर भोंवत रावतालो. तेन्नातो आपलेवांगडा सुणें, घोडे अशी मोनजात पोसतालो. पूण जेन्ना मनीस एका जाग्यार रावन शेत पिकोवन खावंक लागलो तेन्ना ताचे वांगडा गोरवांक रावंक लागलीं. अशे तरेन बैल मनशांचो इश्ट जालो.
हडप्पा आनी मोहेंजोदडोंत केल्ल्या उत्खननांत बैलाचें चित्र आशिल्ल्यो जायत्यो मुद्रा मेळ्ळ्यात. ह्या मुद्रांवयलीं बैलाचीं शिंगां व्हड आसात. ह्या चित्रांत बैलाचो वृषण पुश्ट दाखयला. हाचेवयल्यान सिंधू संस्कृतींतले लोक वृषभपूजक आसुंये अशें अनुमान काडप जाता. वृषभपुजेचो संबंद प्रजननाकडेन आसा. भारतांत जायत्या आदिवासी जमातींमदीं बैलाचीं शिंगां मुकुटा भाशेन आपल्या माथ्यार बसोवन नाच करपाची चाल आसा. बैलाच्या शिंगांनी अतिमानवी शक्त, प्रजननशीलताय, पवित्र्य, यश आनी समृध्दी हे गूण आसतात असो समज आशिल्ल्यान नाचा वेळार माथ्यार हीं शिंगां घालतात.
शैव संप्रदायांत बैल हें शिवाचें वाहन मानलां. शिवाच्या देवळांत सदांच शिवामुखार बैल बशिल्लो आसता आनी ताका नंदी म्हण्टात. हे नंदीमुर्तीच्या वृषणाक हात लावन ताच्या दोनय शिंगांमदल्यान शिवदर्शन घेवंचें असो संकेत आसा. वीर शैव संप्रदायांत नंदीचें खुबूच म्हत्व आसून ते लोक ताका बसव म्हण्टात. म्हैसुरालागसार बसवनगुडी नांवाचें बैलाचें एक देवूळ आसा. रुद्राक तैत्तिरीय संहितेंत गोमृग म्हळां. त्या विशेशणावयल्यान फुडें बैल हें शिवाचें वाहन कल्पिलां आसुंये. शिवाक प्रजापतीकडल्यान वृषभ हें वाहन मेळ्ळें असो महाभारतांत उल्लेख आसा.
ज्योतीशशास्त्रांत राशिचक्रांत दुसरी सुवात वृषभ राशीक आसा. इजिप्तांत एपिस देवाची पुजा वृषभ रुपांतूच करताले. पुर्विल्ल्या इराणांतले जायते शिल्पाकृतींत मिथ्र (सुर्यदेव) बैलाचीं शिंगा धरून ताका हरयता आनी ताचेर ज्या जाग्यार सुरी मारता थंय रगत येनासतना धान्याचीं कणसां भायर पडटात अशें दाखयलां. हातूंत बैल हो समृध्दीचें प्रतीक आसा असो हेतू आसुंये.
वाठार: पुराय संवसारांत बैल ही मोनजात मेळटा. प्रजनन, काम आनी मांस हांचेखातीर सगळ्या खंडांनी ताका म्हत्व आसा. भारतांतूय बैलाक खाशेलें म्हत्व आसा. गोंयांत गांवठी तशेंच देशी बैल आसात.
बैलाच्यो अस्तंत्यो जाती अशो: जर्सी, होल्स्टेन, फ्रिजियन, रडे, डॅनिश, ब्राऊन स्विस, आयरशायर, हरफर्ड, डेरी, शॉर्टहॉर्न. बैलाच्यो भारतीय जाती अशो: सिंधी, गीर, शाहिवाल, अमृत महाल, हांगी, देवनी, हरीयाना, ओंगोल, थारपारकर, कांगायाम, हल्लीकर कांक्रेज. बैलाच्यो संकरीत जाती अशो: संधी x जर्सी, सिंधी x हॉल्स्टेन, गीर x जर्सी, गीर x हॉल्स्टेन, गांवठी x भारता भायली. गोंयांतूय संकरीत तशेंच गांवठी बैल आसात.
पोसप: बैल गोठ्यांत रावता. वत, वारो, पावस, शीं हांचेपसून राखण जाता असलो गोठो लागता. जागो उण्या चड आकाराप्रमाण लागता. प्रजनन करपी बैलाक खास पोसपाची पद्दत आसता. तशेंच तांकां व्यायाम करपाक सुवातेची गरज लागता. बैलाक धान्य, पेंड, भुसो, वाण, जितें सुकें तण, क्षार विटामिनां लागतात. तशेंच ताका नितळ उदक भरपूर प्रमाणांत मेळपाक जाय.
उपेग: खास प्रजनन करपी बैल खूब म्हारग आसता. ताका सैमीक संभोगाक वापरतात. तेच प्रमाण ताचें वीर्य वापरून कृत्रीम गर्भधारणा करतात. शेतीच्या कामांत सामान व्हरपाक, गाडे ओडपाक, शेतांत नांगर ओडपाक बैलाचो उपेग करतात. बैलाच्या हाडाचो तेचपरी कातीचो आनी हेर कुडीचोय उपेग करतात.
पिडा: हेर मोनजातीक जातात तेप्रमाण बैलाकूय जायत्या तरांच्यो पिडा जातात. कांय पिडा वाशिनांनी वखदांनी बर्यो जातात. जाल्यार कांय रोगांचेर उपाय नात. बैलांक लाग, माता, घटसर्प, फर्या, मूतखडो, पोट फुगप अशो जायत्यो पिडा जातात.
खाशेलपण: ल्हान शेतकामत्याक परवडपी आनी खूब काम करपी देखून बैलाक मनशाचे जिणेंत म्हत्वाची सुवात आसा.
- डॉ. ए. व्ही. खांडेपारकार
पुरक नोंद: गाय.
बैलगाडी:
येरादारीचें एक पुरातन साधन. माल आनी मनशांची येरादारी करपाखातीर, आदल्या काळांत जनावरांनी ओडपाच्या गाड्यांचो उपेग करताले. बैल हें तातूंतलेंच एक जनावर. बैलांनी ओडपाच्या वाहनाक बैलगाडी म्हण्टात. अजुनूय कांय मागाशिल्ल्या वाठारांनी, जंय आधुनिक येरादारीच्यो सुविधा नात थंय बैलगाडयेचो उपेग ह्या कामाखातीर जाता.
बैलगाडयेचो सोद केन्ना लागलो हें कळपाक कठीण. पूण इ.स.प. ३५०० च्या सुमाराक पुर्विल्ल्या सुमेर देशांत चार चक्रां आशिल्ले बैलगाडयेचो उपेग जातालो. अशेच तरेचे बैलगाडयेचो उपेग सुमार ५०० वर्सांउपरांत ॲसिरियांत जालो. इ.स.प. २५०० च्या सुमाराक तिचो उपेग सिंधू देगणांत आनी युफ्रेटीस न्हंयेच्या वाठारांत सुरू जालो. मोहेंज-दडोचे सिंधू संस्कृतीच्या उत्खननांत बैलगाडयेच्या खेळण्यांच्या स्वरुपांत
