कांय नमुने मेळ्ळ्यात. पुर्विल्ल्या बौध्द आनी जैन वाडमयांतूय बैलगाडयेविशीं उल्लेख मेळटात. बैलगाडयेचो प्रसार इ.स.प. काळांतूच संवसारभर जाल्लो. इ.स.प. २०००च्या काळांत दक्षिण रशिया आनी क्रीट, इ.स.प. १६०० इजिप्त आनी पॅलेस्टायन, इ.स.प. १५०० सुमाराक ग्रीस, इ.स.प. १०००च्या सुमाराक इटली आनी ताचे उपरांत मध्य आनी उत्तर युरोप तशेंच इ.स.प. ५००च्या सुमाराक ब्रिटनांत सुरू जालो. ह्याच काळांत स्पेन, इटली, सार्दिनिया, तुर्कस्तान ह्या देशांनीय बैलगाडयेचो उपेग जातालो. युरोपांत कांय प्रमाणांत दोनचाकी बैलगाडयेचो उपेग जातालो. ह्या गाडयांक शेंदर्यांचीं पांखीं आनी गाडी ओडपाक ४ ते ६ बैल आसताले. उपरांत ह्या गाडयांक बैलां वांट्याचे घोडे बांदपाक लागले. आफ्रिकेंत तशेंच अमेरिकेंत स्थायीक जावपाक गेल्ल्या युरोपी लोकांनी असल्याच बैलगाडयांचो उपेग केल्लो.
एक बैल आशिल्ले गाडयेक छकडा वा एक्का म्हण्टात. ही गाडी इ.स. पयल्या आनी दुसर्या शेंकड्यांत इटली आनी चीनांत सगळ्यांत पयलीं वापरिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. आयजूय उदेंतेकडल्या देशांनी हे बैलगाडयेचो उपेग करतात. बैलगाडयेचे रचणुकेंत प्रदेश तशेंच स्थानिक परिस्थिती प्रमाण बदल आसता.
विकास आनी सुदारणा: भारत, अमेरिका ह्या देशांनी बैलगाडी बांदपाचें काम थळावे मेस्त आनी धवड करताले. भारतांत आयजूय हीच परिस्थिती आसा. गाडयेचे बांदणेंत वा रचणुकेंत ह्या थळाव्या कारागिरांनी अणभवान आनी परंपरेन कांय बदल घडोवन हाडल्यात.. बैलांचे सुवातेर घोड्यांचो उपेग केल्ल्यान एकुणिसाव्या शेंकड्यांत अंतर्ज्वलनइंजिन व्हड प्रमाणांत वापरांत आयलें. ताका लागून युरोपांत बैलगाडयेच्या विकासाविशीं चड विचार जालोना.
१९३०च्या सुमाराक भारतांत डनलॉप कंपनीन बैलगाडयेविशीं संशोधन करून टायर आनी ट्यूब आशिल्ल्या चक्रांची गाडी तयार केली. पूण तेन्नाच्या गांवगिर्या वाठारांनी आशिल्ली रस्त्याची स्थिती आनी गाडयांचें मोल हांकां लागून ह्यो गाडयो चड प्रचारांत आयल्योनात. स्वातंत्र्यापयलींच्या काळांत इंपिरियल काउन्सिल ऑफ ॲग्रिकल्चरल रिसर्च ही संस्था, जी फुडें इंडियन काउन्सिल ऑफ ॲग्रिकल्चरल रिसर्च जाली, तिणें बैलगाडयेच्या संशोधनाक उर्बा दिली. संवसारीक खनीज तेलाचे अडचणीक लागून १९७३ उपरांत गांवगिर्या वाठारांनी बैलगाडयेक परतून म्हत्व आयलें. शेतकी विद्यापीठ, अभियांत्रकी संस्था आनी तसल्योच हेर कांय संस्था हे गाडयेंत सुदारणा करपाचे यत्न करतात.
बैलगाडयेंत सुदारणा करपाखातीर केंद्र सरकारान एक समिती नेमल्या. हे समितींत इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट (बेंगळूर) सॅट्रल रोड रिसर्च इन्स्टिट्यूट आनी केंद्रीय शेतकी मंत्रालय हांचो आस्पाव आसा. इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट हे संस्थेन गांवगिर्या वाठारांनी उपेगाक येवपी सुदारीत बैलगाडयांचे आराखडे तयार केल्यात. तातूंतले तीन आराखडे तयार जावन तांच्यो चांचण्योय जाल्यात.
१. यात्रा बैलगाडी: सुमार ५०० किग्रॅ. वजनाची ही गाडी सुमार २० किमी. अंतराच्या प्रवासी आनी १.५ टन म्हालाचे येरादारीखातीर उपेग पडटा.
२. मलनाड बैलगाडी: हे गाडयेचें वजन १९५ किग्रॅ. आसून ०.५ टन म्हालाची येरादारी ही गाडी करूंक शकता.
३. किसान बैलगाडी: हे गाडयेचें वजन ४२५ किग्रॅ. आसून प्रवासी तशेंच देड ते दोन टन म्हालाची हाड-व्हर करपाखातीर ती उपेगी थारता.
हे भायर आनीक कांय सुदारीत गाडयांचे नमुने हे संस्थेन तयार केल्यात.
डनलॉप कंपनीन हे गाडयेची म्हालवाहन क्षमताय वाडोवपाचे नदरेन खूब सुदारणा केल्यो आनी ही म्हालवाहन क्षमताय ०.७५ टनांपसून २.५ टनांमेरेन वाडली. ह्याच स्वरुपाच्यो बर्योीच गाडयो सद्या वापरांत आसात. दिल्ली, तमीळनाडू आनी पंजाब – हरियाणा ह्या राज्यांच्या कांय वाठारांनी १९७६ च्या सुमाराक चार चाकी गाडी उपेगांत येवन तिची म्हालवाहन क्षमताय सुमार ३ ते ४ टन आसा. मेरठ जिल्ह्यांत सद्या डनलॉप कंपनीन तयार केल्ल्यो सुदारीत आनी एका रेड्यान ओडपाच्यो गाडयो वापरांत आसात. ही गाडी सुमार २ ते ३ टन म्हालाची हाड-व्हर करता.
फायरस्टोन कंपनीन १९७६च्या सुमाराक बैलगाडयेच्या चक्राचेर भरीव रबरी टायर तयार केला. तो ३.-४ वर्सां वापरपाक मेळटा. ट्यूब इनवॅस्टमॅट ऑफ इंडियाचो ट्यूब प्रॉडक्टस हो फांटो तशेंच इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स (बेंगळूर), द नॅशनल एरोनॉटिकल लॅबोरेटरी, इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स (मद्रास) ह्यो संस्था सुदारीत गाडयो तयार करपाचे प्रयोग करतात.
बेंगळूरच्या इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंटावतीन बैलगाडयेविशीं एक देशव्यापी सर्वेक्षण चालू आसा. ह्या सर्वेक्षणांतल्यान बैलगाडयेचे रचनुकेंत कसल्यो सुदारणा करूं येतात हें कळटलें.
- कों. वि. सं. मं.
