कच्च्या लोखणाची निर्यात रशिया आनी जपान ह्या देशांत व्हड प्रमाणांत जाता. भारतांतल्या ओतकामाच्या भट्ट्यांक लागपी वट्ट लोखणांतलें ५०% लोखण बोकारो प्रकल्पाकडल्यान मेळटा. बोकारो तिख्या कारखान्याची, तिख्या खिळे आनी विकपासारकें तिखें हांची उत्पादन तांक अनुक्रमान २५ ते ३० लाख टन इतली आसता.
बोकारो प्रकल्पाचेर चवथे येवजणेच्या निमाणेमेरेन सुमार ९०० कोटी रूपया खर्च जाले. पांचवे येवजणेच्या काळांत ह्या प्रकल्पाचेर आनी ५२० कोटी रूपयांची तरतूद केल्ली. १९७३ त भारत-रशिया हांचेमदीं जाल्ल्या १५ वर्सां अर्थीक आनी तंत्रीक सहकार्य कराराप्रमाण बोकारो प्रकल्पाची उत्पादन तांक १०० लाख टनांमेरेन वाडोवपाचे नदरेन प्रकल्पाच्या विस्ताराची येवजण आशिल्ली. हो प्रकल्प पुराय करपाखातीर रशिया भारताक तंत्रीक आनी पयशांनी आदार दिता. पयल्या पांवड्याच्या कामांत परदेशी चलनांत जावपी खर्च भागोवपाखातीर रशियेन २० कोटी रुबलांचें कर्ज भारताक दिल्लें आसून दुसर्या पांवड्याखातीर आनी ८.५ कोटी रुबलांच्या रिणाक मान्यताय दिल्या.
हांगा सुमार २०,००० कामगारांक घराची वेवस्था आसा. ह्या उद्देगीक नगरांतले रस्ते येवजण करून बांदिल्ले आसात. ह्या नगरांत ३० विद्यालयां आनी एक महाविद्यालय आसा. तेभायर एक हॉस्पिटल आनी विभागावार भलायकी केंद्रां आसात. ह्या प्रकल्पांत ६३ कामगार संघटनां काम करतात. हांगाच्या कामगारांक अपघाती वा सैमीक मरण आय़ल्यार कामगारांकडल्यान जमयल्ले वर्गणी आनी कारखान्याकडल्यान हक्कान मेळपी हेर फायदे तांच्या कुटुंबांक मेळटात.
बोकारो तिख्या प्रकल्पाक लागून बिहार राज्याच्या उद्देगीकरणाक चालना मेळ्ळी. ह्या प्रकल्पाक पूरक आसपी उद्देग बिहार शासनान उबारिल्ले उद्देगीक वसणुकेंत सुरू केल्यात.
- कों. वि. सं. मं.
बोगदो:
सैमीक रितीन तयार जाल्ल्या वा मनशांनी बांदिल्ल्या जमनीसकयल्ल्यान वचपी मार्गाक बोगदो म्हण्टात. खणकाम, वाहनांची येरादारी, रेल्वेवाहतूक, शेताखातीर आनी हेर कामांक लागपी उदकापुरवण, गटारां व्हांवन व्हरपाक बोगद्यांचो उपेग जाता.
इतिहासपूर्व काळांतल्या मनशान ताची घोल व्हड करपाखातीर पयलो बोगदो खणपाच्या स्वरुपाचें काम केलें आसुंये. चड करून पुर्विल्ले संस्कृतायेंत बोगदो खणपाच्यो पद्दती कांय प्रमाणांत विकसित जाल्ल्यो अशें दिसता. बॅबिलोनियांत शिंपणावळीखातीर बोगद्यांचो उपेग करतालें. इ.स.प. सु. २१८० ते २१६० ह्या काळांत थंयचो राजवाडो देवळाक जोडपी आनी पांयांनी चलप्यांक यो-वच करपाखातीर ९०० मी. लांबायेचो आनी विटांचें अस्तर केल्लो मार्ग युफ्रेटीस न्हंयेच्या सकयल्ल्यान बांदिल्लो.
भारतांत पुर्विल्ल्या काळापसून जमनींत बांदकामां जाल्लीं आसून तातूंत व्हडल्यो घोली आनी व्होंवर्योर, उदकापुरवण करपाखातीर बांदिल्ले नळ, पोरन्यो भुयारी चोरवाटो वा गुपित मार्ग हांचो आस्पाव जाता.
रोमन आनी ग्रीक लोकांनी दलदलींतल्या उदकाचो निचरो करपाखातीर आनी उदकापुरवणेखातीर बोगद्यांचो व्हडा प्रमाणांत उपेग केलो. पुर्विल्ल्या काळांतलो सगळ्यांत व्हडलो बोगदो हो इ.स.प. ३६ त नेपल्स आनी पोतत्स्वॉली हांच्या आमदानींत फूचीनॉ सरोवरांतल्या उदकाचो निचरो करपाखातीर ६ किमी. लांबायेचो बोगदो खणपाखातीर ३०,००० गुलामांचो १० वर्सां वापर केल्लो.
मध्ययुगांत बोगदो खणपाचें काम मुखेलपणान खणकाम आनी लश्करी अभियांत्रिकी हांचेपुरतेंच मर्यादीत आशिल्लें. सतराव्या शेंकड्यांत युरोपांतल्यो येरादारीच्यो गरजो वाडपाक लागिल्ल्यान बोगदो खणपाच्या तंत्रांत प्रगती जावपाक लागली. जेन्ना पयलींचीं जायतीं खारजां मदल्या तेमकांतल्यान बोगदो खणून जोडटाले तेन्ना आधुनिक बोगदो रचणुकेक सुरवात जाली. १६६६-८१ त फ्रान्सांत बांदिल्लो १५० मी. लांब ७ मी. रूंद आनी ८ मी. ऊंच असो कानाल द्यू मीदी (लांग्वेदो) हो बोगदो त्या काळांतल्या जायत्या व्हड खारजां-बोगद्यांतलो पयलो बोगदो आसा. तो भूमध्य दर्या आनी अटलांटिक म्हासागर हांकां जोडपी खारजाचो एक भाग आशिल्लो. अठराव्या शेंकड्यांत आनी एकोणिसाव्या शेंकड्याचे सुरवेक युरोपांत आनी उत्तर अमेरिकेंत जायेते बोगदो खणले. रेल्वेमार्गाचो जगभर प्रसार जावपाक सुरवात जातकच सु. १०० वर्सांमेरेन रेल्वेमार्गावयल्या बोगद्यांच्या बांदकामांत व्हड चालना मेळ्ळी. रेल्वेमार्गावयले बोगदो खणपाचीं आद्य तंत्रां इंग्लंडांत विकसीत जालीं. महाराष्ट्रांतले बोर आनी थळ ह्या घाटांतले बोगदे तशेच कल्याण आनी मुंबय हांच्या अदमासाक आशिल्ले पारसीक बोगदो हे रेल्वेमार्गावयले नामनेचे बोगदे आसात. अमेरिकेच्या मॅसॅचूसेट्स संस्थानांतल्या २१ वर्सां बांदकाम चालू आशिल्ल्या आनी १८७६ त पुराय करपांत आयिल्ल्या हूसाक बोगद्याच्या खणपाच्या कामांत वापरपांत आयिल्ल्या तंत्राक लागून बोगद्याच्या खणपाच्या कामांत बरीच प्रगती जाली. ह्याच अदमासाक आल्प्स पर्वतांत चड भव्य अशे रेल्वेमार्गावयले बोगदे खणपाक सुरवात जाली. हातूंतलो माँ सनी ह्या पयल्या बोगद्याक १४ वर्सां लागलीं (१८५७-७१). ह्या बोगद्याचो झेरमॅ सॉमल्ये हाणें जायतीं मुळावीं तंत्रां संपीडित हवेचेर चलपी एक छिद्रकय तयार केल्लें. उपरांत हूसाक बोगद्याखातीर सायमन इंगरसॉल आनी हेरांनी विकसित केल्ल्या चड टिकावू छिद्रकांनी ताची जागा घेतली. ताचे उपरांत आल्प्सांत सेंट गॉथर्ड (१४ किमी. लांब; १८७२-८२); सिंप्लॉन (१९ किमी. लांब; १८९८-१९०६) आनी लचबेर्ख (१४ किमी. लांब; १९०६-११) हे नामनेचे
