थळाव्या मुसलमान पिरांच्यो परंपरागत कथा एकठांय हाडून अस्तंत आनी उत्तर बंगालांत धर्मीक काव्यांचो एक वेगळोच प्रकार निर्माण जालो आनी तातूंतल्यान एक नवेंच दैवत निर्माण जालें. ह्या दैवताक हिंदू लोक सत्यनारायण म्हळ्यार सत्यरुपी नारायण ह्या अर्थान आनी मुसलमान लोक सत्य पीर म्हळ्यार हक होच पीर ह्या अर्थान सत्य पीर म्हणूंक लागले. बंगालांतल्या मुसलमान पिरांच्या सगळ्यांत पोरणे परंपरेचो उल्लेख सेफशुभोदया ह्या ग्रंथांत मेळटा. हो ग्रंथ संस्कृत आनी बंगाली अशें मिश्र भाशेंत बरयिल्लो आसा. साहित्यिक निर्मिती हे नदरेन ह्या पीर साहित्याक व्हडलेंशें म्हत्व ना. तातूंत फकत दोन मुखेल धर्मांक एकठांय हाडपाचे जे यत्न चालू आशिल्ले त्या यत्नाची गवाय मेळटा. नव्यानूच निर्माण जाल्ल्या सत्यपीर वा सत्यनारायण ह्या दैवताक अठराव्या शेंकड्यांत खूब नामना मेचो राजाळ्ळी आनी ह्या शेंकड्यांतले घनिराम कविरत्ना, रामेश्र्वर भट्टचार्य आनी भारतचंद्र राय ह्या नामनेच्या कवींनी, ल्हान ल्हान सत्यनारायण पांचाली काव्यां बरयलीं.
अठराव्या शेंकड्याचो नामनेचो कवी म्हळ्यार, गुणाकार ही पदवी मेळिल्लो भारतचंद्र राय. ताणे इ. स. 1752वर्सा नडियाचो राजा कृष्णचंद्र हाच्या आलाशिऱ्याखाल अन्नदामंगल वा अन्नपूर्णामंगल हे तीन खंडाचें काव्य बरयलें. ह्या काव्याच्या पयल्या खंडांत राजा कृष्णचंद्रान प्रतिश्ठापना केल्ले अन्नपूर्णादेवीचें माहात्म्य सांगपी मंगलकाव्य आसा. दुसऱ्या खंडांत राजघराण्याचो मूळपुरूस भवानंद मुजुमदार हाचे वैभवप्राप्तीचें आख्यान आसा आनी तिसऱ्या खंडांत विद्दा-सुंदर आख्यान आसा. भारतचंद्राची ही तिस्या खंडांतली कथा सगळ्यांत उत्कृश्ट मानतात. हेच कथेचेर भारतचंद्रापयलीं, शाह बिरीद खान, गोविंददास, श्रीधर, कृष्णराय दास,बलराम चक्रवर्ती ह्याय कवींनी काव्यां बरयल्लीं. तशेंच भारतचंद्राचे रचनेन उत्साहीत जावन राधाकांत मिश्र रामप्रसाद सेन ‘कविरंजन’ निधिराम चक्रवर्ती ‘कविचंद्र’ आनी मधुसुदन चक्रवर्ती कवींद्र हांणीय उपरांत ह्याच विशयचेर काव्यां बरयलीं. पूण भारतचंद्राचें काव्य ह्या सगळ्या काव्यांपरस श्रेश्ठ मानतात. रामप्रसाद सेन हाच्या ‘कालीकीर्तन’, ‘कृष्णकीर्तन’ ह्या संगीत रचणुकांकूय खूब नामना मेळ्ळ्या.
‘धर्ममंगल’ काव्याचो कर्तो यनराम चक्रवर्ती, ‘शिवसंकीर्तन’ वा ‘शिवाघन’ ह्या काव्याचो रामेश्र्वरभट्टचार्य, ‘महाराष्ट्र पुराणा’ चो गंगाराम तशेंच पथेर ‘पांचाली’ चो राधामोहन हेय ह्या काळांतले नामनेचे कवी.
अठराव्या शेंकड्याचे सुरवेक लालचंद्र आनी नंदलाल हांणी वैष्णव भावगितां नवे पद्दतीन बरोवपाक सुवात केली. हे दोगूयजाण सामके पोरणे ‘कविवाले’ आसून, चडशीं गितां ह्या दोगांयनी मेळून बरयल्यांत. पूण रामनिधी गुप्त हो सगळ्यांत उत्कृश्ट प्रेमगीतकार मानतात. अठराव्या शेंड्याचे अखेरेक ‘आखडाई’ (म्हळ्यार मंडळांतल्या बैठकींतलो) नांवाची ‘कवि’ गितांची कार्यावळ कार्यावळ कलकत्त्यांत खूब प्रचलीत आशिल्ली. तातूंत कांय प्रमाणांत शास्त्रोत्क संगीत वापरपाची सुरवात करपांत निधु बाबूंचो खूब म्हत्वाचो वांटो आसा. ताणेंच ‘टप्पा’ ही हिंदुस्थानी गितांची पद्दत बंगालींत हाडली. श्रीधर नांवाचो एक ‘पुराण’ कथा सांगपी वेवसायीक कथेकरी निधु बाबूच्या काळांत आशिल्लो. ताच्या ह्या वेवसायावयल्यान ताका 'कथक' अशें आडनांव मेळिल्लें. राम बसु हो आनीक एक त्याच काळांतलो कवी. हाका कवि गितांचो लेखक म्हणून खूब नामना मेळ्ळी.
कविवालो-शाहिरांची कवित्वसर्त हो एकुणिसाव्या शेंकड्यांतलो बंगाली लोकरंजनाचो एक म्हत्वाचो प्रकार आशिल्लो. हेविशीं अँटनी फिरंगी, हरू ठाकुर, भोला भोवरा, कृष्णकमल गोस्वामी, मधुकान हे कांय गायक-कवी उल्लेख करपासारके आसात.
तशेंच साधक रामप्रसाद हाचीं भक्तीगितां, गोपीचंद मयनामतीचीं पदां मैमनसिंग गितिका, सहजिया पंथाची पदां, डाक आनी खान हांचीं वचनां, फकिरांचीं भावगितां ही ह्या युगाच्या निमाण्या काळांतली उल्लेख करपासारकी साहित्य-सामुग्री.
नवयुग : बंगालांत अठराव्या शेंकड्यांच्या सातव्या दशकांत, ब्रिटीश काळांत, छापखाने निर्माण जातकच त्या काळांतल्या साहित्य प्रवाहांक एक वेगळेंच मोडण मेळ्ळें. इस्ट इंडिया कंपनीचो एक अधिकारी चार्ल्स विलकिन्स (उपरांत सर चार्ल्स) हाणें पयलीं बंगाली टंक तयार करून बंगाली लिपींत पयलें मुद्रीत पुस्तक उजवाडायलें. तो स्वता संस्कृत पंडीत आशिल्लो आनी ताणें भगवद्गीतेचो अणकार केलो. 1784 वर्सा ताणें सर विल्यम जोन्स हाका एशियाटिक सिसायटी ऑफ बंगाल ही संस्था स्थापन करपाक आदार दिलो आनी नाथानियेल ब्रॅनी हलहेड हाणें इंग्लिशींत बरयल्ल्या बंगाली व्याकरणांत पयलें टंक वापरलें. 1778 वर्सा हें व्याकरण हुगळीक छापलें. हलहेड होय पंडीत आसून ताका बंगाली भाशेंचे आनी साहित्याचें खोलायेन गिन्यान आशिल्लें.
बंगाली टंकांच्या आदारान मुद्रीत केल्लीं सुरवेचीं सगळीं पुस्तकां, इस्ट इंडिया कंपनीन बंगाल, बिहार आनी ओरिसा ह्या विभागांत राज्ययंत्रणेखातीर घालून दिलगलगया कायदेकानूनांचे गद्द्य अणकार आशिल्ले. पुर्तुगेज मिशनऱ्यांनी तांच्या धर्मांतरीत बंगाली लोकांखातीर उपदेशाचेर निबंद बरयले. तातुंतलो लिस्बनाक 1742 वर्सा रोमी लिपींत मुद्रीत जाल्लो कृपाशास्त्रेर अर्थभेद हो बंगाली ग्रंथ म्हत्वाचो.
इस्ट इंडिया कंपनीन नेमणूक केल्ल्या ब्रिटीश लेखकांक भारतीय भाशा शिकोवपाच्या हेतान इ. स. 1800 वर्सा मे म्हयन्यांत, कलकत्त्यांत फे विल्यम कॉलेजाची स्थापणूक जाली. कॅरी हो बंगाली विभागाचो मुखेली आशिल्लो (उपरांत तो संस्कृत विभागाचोय मुखेल जालो). ताणें स्वता बंगाली व्याकणार रचना केली आनी एक बंगाली शब्दकोश तशेंच दोन बंगाली पाठ्यपुस्तका संकलीत केलीं. कॅरी आनी ताचे हेर सहकारी हांचो, बायबलाचो भारतीय भाशांनी अणकार करपाचोच वावर चालू आशिल्लो.
