आशिल्लो.गौतम सात वर्सांचो आसतनाच ताची आवय मायादेवी हिका मरण आयलें.गौतम ल्हानपणासावनूच शांत,ध्यानी,कळवळ्या, धर्मनिश्ठ आनी भावार्थी सभावाचो तसोच हळव्या मनाचो आशिल्लो.पूण ल्हानपणासावनूच तो बुदवंत आशिल्लो.शुध्दोदनान सिध्दार्थाची अध्यात्मीक अवस्था पळोवन आपलो पूत सादारण मनशांत येवंचो म्हणून खूब यत्न केले.ताचें भुरगेपण विलासी अवस्थेंत गेलें.उपरांत ताचें यशोधरा हिचेकडेन लग्न जावन,तिचेपसून ताका एक चलो जालो (राहुल).पूण सिध्दार्थाचें संवसारांत केन्नाच मन रमलेनां.पिडा,म्हातारपण आनी मरण हे मनशाचे जिणेंतले सासणाचे अशे दुखेस्त प्रस्न ताका सदांच सतायताले.ह्या प्रस्नांच्यो जापो सोदून काडपाखातीर ताणें पिरायेच्या २९व्या वर्सा आपलें घरदार सोडलें आनी तो संन्याशी जीण जगपाक लागलो.सुरवेक सत सोदून काडपाखातीर गौतमान तप,योग, ह्या सारकिले संयमी आनी खर मार्ग आपणायले.पूण अशा मार्गान आपले प्रस्न सुटावे जावंचेनात हाची जाणविकाय जाले उपरांत निमाणेकडेन ताणें ध्यानाचो मार्ग आपणायलो.उपरांत वैशाख पुनवे दिसा उरूवेला बौध्दगयाक नेरंजरा न्हंयेच्या देगेर ताका बोधी प्राप्त जाली.ह्या दिसासावन तो बुध्द ह्या नांवान प्रसिध्द जालो.
बुध्दान सैमीक तत्वांचेर आदारिल्लो,समजिकायेचो सादो तसोच मनीसपण, करूणा आनी समानताय हांकां म्हत्व दिवपी धर्म लोकांमुखार दवरलो.बुध्दाचें तत्त्वगिन्यान हें कांय खाशेल्या नैतिक प्रमाणांचेर आनी सिध्दांतांचेर आदारिल्लें आसा.ताणें निश्चीत अशा धर्मसिध्दांत वा भावार्थांचें समर्थन करीनासतना आध्यात्मिक गजालींच्या आदारान समजीकायेचो मार्ग दाखयलो.ताची शिकवण सादी,सोंपी पूण म्हान आसा.
बौध्द धर्म आनी बौध्द आक्चारतत्त्वां हीं आत्मनिर्भरतेचेर आदारिल्लीं आसात.गौतमान तत्वमिमांसा हो विषय आपले मूळ शिकवणेसावन सदांच पयस दवरलो.बौध्द धर्मांत देवाची सुवात धर्माक (कर्तव्यांक) दिल्या.तेचपरी हो धर्म वेदांचें प्रमाण मानिना.हाका लागून बौध्द धर्माक नास्तिक धर्म अशें म्हळां.ताच्या मतान जण एकल्याक ताच्या कर्माप्रमाण फळ मेळटा. बुध्दाची शिकवण परिणामवादी आनी वेव्हारीक.ताणें कारणां आनी अणभवांचेर भर दिला.हाका लागून ताचें तत्त्वगिन्यान हें घटना-क्रिया-विज्ञानीक (Phenomenology) आनी प्रत्यक्षवादी (Positivistic) आसा.जिणेंतलें दुख्ख,पिडा वा दळडीर पयस करप,होच ताचो मुखेल हेत आशिल्लो.निराशावाद (Pessimism) हें बौध्द तत्त्वगिन्यानाचें खाशेलेपण.हो संवसार दुख्यान भरिल्लो आसून सगळेकडेन दळिद्र पातळिल्लें आसा अशें बुध्दाचें मत.पयल्या आर्यसत्यांत ताणें दुख्खाक म्हत्व दिलां.ताच्या मतान संबंद जिवीत पिडेन आनी दुख्खान भरिल्लें आसा.जीण दुख्खी आसली तरी ती निर्वाण मेळून सुखी करप हें जण एकल्याचें कर्तव्य अशें तो मुखार सांगता.दुख्ख पयस करप हो बौध्द धर्माचो मुखेल हेत.चवथ्या आर्यसत्यांत ताणें दुख्ख पयस करपाचो मार्ग दाखयला.अशे रितीन बौध्द तत्त्वगिन्यान हें निराशावादान सुरू जावन निमाणेकडेन आशावादाचेर सोंपता.
बोधी प्राप्त जालेउपरांत आपलें गिन्यान बुध्दान चार आर्यसत्यांच्या रूपान आपल्या भिक्षूंक सांगलें.
१)दुख्ख:बुध्दान आपल्या भिक्षूंक सांगिल्लें हें पयलें आर्यसत्य.बुध्दाच्या मतान सबंद जीण ही पिडेन आनी दुख्खान भरिल्ली आसा.जल्म म्ह्ळ्यार दुख्क्ख,रोग,म्हातारपण,मरण तशेंच शोक,विलाप,दळीद्र हें सगळें दुख्खूच.सुखाचो आनी उ=दुख्खाचो लागींचो संबंद आशिल्ल्यान,पिडा वा यातना हे सुखाचेच परिणाम आसात.गरिबी,आशा,राग,दुस्वास,वाद,इत्सा हीं सगळींदुख्खाचींच कारणां आसात.अशे रितीन बुध्दाच्या मतान सगळीं कार्यां आनी घडणुको दुख्खान भरिल्लो आसात.
२)दुख्ख-समुदय: हें आर्यसत्य दुख्खांच्या कारणांकडेन संबंदीत आसा.दुख्ख ही सत्यस्थिती आशिल्ल्यान ताका कसलें तरी कारण आसता.तृष्णा (इत्सा) जी जल्म-मरण हांचें चक्र चालू दवरता,हेंच दुख्खाचें मूळ कारण आसा अशें बुध्दान सांगलां.कामतृष्णा,भवतृष्णा आनी विभवतृष्णा अशे तृष्णेचे तीन प्रकार आसात.(sex desire,life desire and wealth desire).एकेच वस्तूखातीर जेन्ना दोन मनशांच्या मनांत लोभ वा तृष्णा उत्पन्न जाता,तेन्ना ती वस्तू आपल्याक मेळची म्हणून तांचेमदीं सर्त लागता वा झगडीं झुजां आनी किजिलां जातात.हाका लागून बुध्दान तृष्णाहाकाच सगळ्या दुख्खांचें मूळचे कारण थरयलां.
३)दुख्ख निरोध:दुखनाश हें तिसरें आर्यसत्य.पनशाची जीण दुखेस्त वा पिडेस्त जावपाक कसलें तरी कारण आशिल्ल्यान,दुख्खपयस दवरूं येता.तृष्णेसावन पुरायपणान पयस रावप म्हळ्यार दुख्खनाश करप.तृष्णेचो,वासनांचो तसोच मायेचो नाश करतकूच मनशाक ह्याच जल्मांत एक खाशेली अवस्था मेळटा.हे अवस्थेक गौतम बुध्दान निर्वाण अशें म्हळां.निर्वाण पाविल्ल्या मनशाचेर रूप,रंग,गंध आनी हेर सगळ्या प्रकारांचो आघात जायतरावता.पूण हे अवस्थेंत ताचें चित्त शांत जाल्ल्यान ह्या सगळ्यांचो ताचेर कसलोच परिणाम जायना.
४)दुख्खनिरोधगामिनी प्रतिपद: ह्या आर्यसत्यांत बुध्दान निर्वाण प्राप्त करून घेवपाचो मार्ग सुचयला.दुख्ख नश्ट जावपाक शकता जाल्यार तें नाश करपाचे मार्गय आसपाक जाय अशें बुध्दान सांगलां.ह्या मार्गाक बुध्दान आर्य अष्टांगिक मार्ग म्हळा,निर्वाण प्राप्त करप हो आर्य अष्टांगिक मार्गाचो मुखेल हेत.सम्यक दृष्टि,सम्यक संकल्प,सम्यक वाच्या,सम्यक कर्मान्त,सम्यक आजीव,सम्यक व्यायाम,सम्यक स्मृती आनी सम्यक समाधीं ह्या मार्गाचीं आठ आंगां.
बुध्दाच्या मतान,अन्याय आनी वासना हीं दुख्खाचीं मुखेल कारणां.
