बंगाली साहित्य
इतलीं बरीं व्याकरणाचीं पुस्तकां आर्विल्ले भारतीय-आर्य भाशेंत आजुनूय कोणें बरोवंक नात. ताणें बरयल्लीं संस्कृत वाचनमाळेचीं पुस्तकां हीं बंगालांत आनी बंगालाभायर लेगीत क्रमीक पुस्तकां म्हणून नेमिल्लीं. तणें कालिदासाच्यो दोन श्रेश्ठ रचना आनी हेर कांय संस्कृत ग्रंथाच्यो संशोधीत आवृत्त्यो उजवाडायल्यो.ताणें बरयल्ल्या अभिजात संस्कृत काव्याचो संक्षिप्त नियाळ घेवपी पुस्तकांतल्यान 'संस्कृत साहित्याविशींचो प्रस्ताव' (1851) आनी ताचे परस ताच्या 'मेघदूता' चे आवृत्तीचे (1868) पवस्तावनेंतल्यान आनी स्पश्टीकरणात्मक टिपांतल्यान विद्द्यासागराची कुशाग्र समिक्षक वृत्ती दिसता. विद्द्यासागरान 'महाभारता'चो अणकार केलो आनी कालीप्रसन्न सिंह हाणें तो उजवाडायलो.
संस्कृत भाशेंतल्यान रचनांचे बंगाली गद्द्यांत अणकार करपाविशीं, संस्कृत कॉलेजीचच्या अध्यापकांनी आनी आदल्या विद्द्यार्थ्यांनी, विद्द्यासागराची बरोबर करपाचो खूब यत्न केलो. विद्द्यासागराच्या क्रमीक पुस्तकांक मेळिल्ल्या यशाक लागून ही सर्त निर्माण जाल्ली. संस्कृत कॉलेजीच्या लेखकांभितर तराशंकर तर्करत्न, रामगती न्यायरत्न, गिरीशचंद्र विद्द्यारत्न, आनंदचंद्र वेदांतवागीश,कालीमय घटक, व्दरकानाथ विद्द्याभूषण हे कांय उल्लेखनीय ग्रंथकार. तर्करत्न हाणें बाणाच्या कादंबरी हे गद्द्य प्रणयकथेचो स्वैर आनी संक्षिप्त अणकार केला. न्यायरत्न हाणें जायतीं पुस्तकां बरयलीं, तातुंतलें एक म्हत्वाचें पुस्तक म्हळ्यार 'बंगाली साहित्याचो इतिहास' (1872-73). संस्कृत कॉलेजीच्या गद्द्य लेखक मंडळीभितर जैतिवंत थारिल्लो आनीक एक लेखक म्हळ्यार निलमणी बसक. 'परशियन टेल्स' चें इंग्लिशीवयल्यान केल्लें रुपांतर (1834) हें ताचें पयलें साहित्यीक कार्य. उपरांत ताणें 'अरेबियन नायटस्' हे इंग्लीश आवृत्ती वयल्यान बंगाली गद्द्य अणकार केलो आनी ह्या अणकाराचो पयलो खंड 1850 वर्सा उजवाडा आयलो. 'नवनारा' (णव बायलो- 1852) हें ताचें सगळ्यांत यशस्वी पुस्तक. हातूंत पुराणीक आनी इतिहासीक अशा नामनेच्या णव भारतीय बायलांचीं व्यक्तिरेखाचित्रणां आसात. ताच्या हेर सगळ्या पुस्तकांभितर ताचो तीन खंडानी बरयल्लो भारताचो इतिहास (1856-58) उल्लेखनीय आसा. हो हतिहास मूळ इंग्लीश ग्रंथाचेर आदारिल्लो आसुनूय ताची भाशा सादी आनी सोंपी आसा. मयकल मधुसूदन दत्त हाणें बंगाली काव्यांत क्रांती घडयली आनी प्यारीचंद मित्र, भूदेव मुखर्जी हाणी बंगाली कादंबरीचें मुळावण घालून दिलें. हरचंद्र घोष आनी गोविंदचंद्र गुप्त हांणी नाटकां बरयलीं.
एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या चवथ्या दशकांत सरकारी कारभारांत फार्सीबदला बंगाली भाशेचो वापर करचो अशें कंपनी सरकारान फर्मायलें. ताका लागून बंगाली भाशेचें शिक्षणांतलें म्हत्व वाडलें. ह्या संदर्भांत 'द स्कूल सोसायटी', 'द स्कूल बूक सोसायटी', 'अकॅडेमिक असोसिएशन', 'बॅथ्यून सोसायटी' ह्या संश्थांनू मोलादीक वावर केलो. 1851 वर्सा सरकारान, बायलांच्या शिक्षणाखातीर 'व्हरनॅक्युलर लिटररी सोसायटी' हे निमसरकारी संस्थेची स्थापणूक केली. सुरवेक हे संस्थेन राजेणद्रकाल मित्र ह्या पंडिताच्या आदारान एक सचित्र 'पॅनी मॅगेझिन' सुरूकेलें.
नवकाव्याखातीर योग्य फाटभंय तयार करपाचें श्रेय ईश्र्वरचंद्र गुप्त, ह्या वेवसायान पत्रकार आशिल्ल्या कवीक फावो जाता. गुप्त हो 'संवाद प्रभाकर' ह्या सातोळ्याचो (उपरांत हें दिसाळें जालें) संपादक आशिल्लो. हाणें 1935 ते 1960 मेरेन बंगाली साहित्याचेर प्रभुत्व गाजोवन नव्या-पोरण्या काव्यांभितर मेळ घडोवन हाडलो. 'प्रबोध-चंद्रोदय' (1857) ह्या अणकारीत नाटकांतलीं ताणें रचिल्लीं पदां उत्कृश्ट आसात.
रंगलाल बॅनर्जी हो ईश्र्वरचंद्र गुप्त हाचो साहित्यक्षेत्रांतलो शिशय तशेंच पत्रकाच्या कार्यांतूय तो ताचो सहकारी आशिल्लो. ताका इंग्लीश साहित्याचें तशेंच संस्कृत साहित्याचें खोलायेन गिन्यान आशिल्लें. प्राचीन भारतीय इतिहासांत आनी पुराणवस्तुशास्त्रांत ताका चड गोडी आशिल्ली. राजेंद्रलाल मित्र हाका ओरिसाचे शल्पकलेचेर ग्रंथ बरयतना बॅनर्जीचो खूब आदार मेळ्ळो. सरकारी नोकरेंत आसतना, बॅनर्जीची ओरिसांत नेमणूक जाली तेन्ना ताणें उडिया भाशेंचो अभ्यास केलो आनी उडिया साहित्याचेर बंगालींतल्यान लेख बरयलें. उडिया कवितेचो ओरिसाभायल्या जगाकडेन वळख करून दिवपी तोच पयलो लेकक. तांचें 'पदमिनी उपाख्यान' (१८५८) हें काव्य राजस्थानी वीरगाथेचेर आदारिल्लें आसून उपरांतचीं 'कर्मादेवी' (१८६२) आनी 'सुरसुदरी' (१८६८) हीं काव्यां राजपूत इतिहासांतल्या घडणूकांचेर आदारिल्लीं आशिल्लीं. १९७२ वर्सा ताणें 'कुमारसंभव' हाचो पद्य अणकार केलो. 'कांची -कावेरी' (१८७९) ह्या आपल्या काव्यांत ताणें पुरुषोत्तम दास ह्या ओडिया कवीचे पोरणे कवितेचो आदार घेतला.
मायकेल मधुसूदन दत्त आनी रंगलाल बॅनर्जी हे शेजारी तशेंच इश्ट. 'तिलोत्तमा' (१८६०) हो मधुसूदनाचो पयलो काव्याझेलो. ताचें 'मेघनादवध काव्य' (१८६१) हेम बंगालींतलें पयलें श्रेश्ठ महाकाव्य. परदेशांत आसतना ताणें बरयल्लीं कांय 'सुनीतां' ताच्या 'चतुर्दशपदी कवितावलि' (१८६५) ह्या ग्रंथांत संकलीत जाल्यांत.
हिंदू कॉलेजींतल्या साहित्यिकांनीं बंगाली नाटकांचे मुळांवण घालें. १८५२ वर्सा उजवाड आयिल्लीं, ताराचरण शिकदार हाचें 'भद्रार्जुन' आनी गोविंदचंद्र गुप्त हाचें 'कीर्तिविलास' हीं पयलीं बंगाली नाटकां. उपरांत हेच कॉलेजीचो हरचंद्र घोष आनी संस्कृत कॉलेजीचो रामनारायण तर्करत्न हांणी नाटकां बरयलीं. १८५४ वर्सा 'कुलीनकुल सर्वस्व' हें तर्करत्नाचें पयलें नाटक माचयेर आयलें पूण तें येसस्वी जालेंना, तेखातीर बरीं नाटकां बरोवपाचो पयलो मान लेगीत मायकल मधुसूदन दत्त हाका फावो जाता. नाट्य लिखाणाचो दुसरो मानकरी दीनबंधू मित्र.
मधुसूदना उपरांतचो म्हत्वाचो कवी म्हणून हेमचंद्र बॅनर्जी हाचें नांव येता। ताणें दधिची मुनीच्या त्यागाची गाथा सांगपी 'वृत्तसंहार काव्य'
