मर्यादीत उरलो ना.पूण तो श्रीलंका,तिबेट,सिरिया,इजिप्त,मध्य आनी उदेंत आशियांत पातळ्ळो.उपरांत हो धर्म चीन,जपान,कोरिया,मियानमार आनी हेर अस्तंत देशांनी पावलो.पूण आठव्या शेंकड्यासावन भारतांत ताका देंवती कळा लागली.बौध्द अनुयायांमदी6 पडिल्ली फूट,संघांतलो वाडटो भ्रश्ट्राचार ब्राह्मणांची एकवट,राजपूतांचें वर्चस्व, भक्ति चळवळीचो नेट,हिंदू धर्माचें स्वांगीकरण (assimilation),मुसलमान सुलतानांच्यो आनी हेर परकी राजांच्यो घुरयो ह्या सगळ्यांक लागून बौध्द धर्माचो भारतांतल्यान ल्हव ल्हव –हास जावपाक लागलो. -कों.वि.सं.मं. पूरक नोंद:बुध्द गौतम, त्रिपिटिका, बौध्दसाहित्य, धम्मपद.
बौध्द साहित्य: दर एकल्यान आपलीं वचनां,धर्माचे उपदेश आपले भाशेंत जाणून घेवंचे असो बुध्दान आपल्या भिक्षूंक आदेश दिल्लो.ताका लागून हालीं बौध्द साहित्य विंगड विंगड भाशांनी उपलब्ध जाल्लें दिसता.वैदिक भाशेक मात ताचो खर विरोध आशिल्लो.देखून बौध्द धर्माचे ग्रंथ प्राकृत भाशांनी आसात.उत्तर भारतांतल्या कितल्याशाच बोलींनी बुध्दवचनां मेळटात.बौध्द संकर संस्कृत अशी एक भाषा आशिल्ल्याचें आनी तेय भाशेंत बौध्द साहित्य आशिल्ल्याचें आचार्य नरेंद्र देव हाचें मत आसा.उपरांत संस्कृत भाशेंतूय बौध्द ग्रंथ तयार जावंक लागले.तिबेटी आनी चीनी ह्याय भाशांनी खूबशें बौध्द साहित्य निर्माण जालें.तातूंतलें सगळ्यांत पोरणें साहित्य पाली भाशेंत आसा.ते भाशेंत मूळ ‘त्रिपिटक’ ग्रंथ उपलब्ध आसून भारत सरकाराच्या आदारान,बिहार सरकारान ह्या सबंद ग्रंथाचें ४१ पुस्तकांनी नागरी लिपींत मुद्रण पुराय केलां.तशेंच’मिलिंदपन्ह’, ‘नेत्तिपकरण’, बुध्ददत्तलिखीत भाश्यां’, ‘त्रिपिटकावयल्यो टिका’, ‘दीपवंस’, ‘’महावंस’, ‘चूलवंस’, ‘जातककथा’, ह्या नांवांनीय पाली भाशेंत खूब बौध्द साहित्य आसा.
संस्कृत भाशेंतले बौध्द ग्रंथ कांय हीनयानी पंथाचे, जाल्यार कांय महायानी पंथाचे आसात.तातूंतलो ‘महावस्तु’ हो ग्रंथ हीनयान पंथाचो नामनेचो विनयग्रंथ आसा.महावस्तुचो अर्थ म्हान विषय वा कथा.हातूंत ब्रोधिसत्वाचेदशभूमींचें विस्तारान वर्णन मेळ्टा.बुध्दाचें चरित्रहो ह्या ग्रंथाचो मुखेल उद्देश.पूण तो अर्दवट आसा.पूर्वजल्माच्यो कांय कथा आनी ह्या जल्मांत ताणें शारिपुत्र आनी मौदगलायन,शुध्दोदन आनी महाप्रजापती,राहुल आनी हेर शाक्यवंशीय राजपुत्र हांकां आपले अनुयायी केल्ल्याच्यो कथा तशेंच मगध देशाचो राजा बिंबिसार हाचेकडेन जाल्ली भासाभास ह्या ग्रंथांत आसा.
महायान सुत्रग्रंथांत ललितविस्तार ह्या ग्रंथाक खूब म्हत्व आस.वैपुल्यसुत्रांत ह्या ग्रंथाचो आस्पाव जाता.बुध्दान ह्या भूमंडलाचेर ज्यो ललितक्रीडा केल्यात,तांचें वर्णन ह्या ग्रंथांत आशिल्ल्यान ताका ललितविस्तार अशें नांव मेळ्ळां.हातूंत धर्मचक्रप्रवर्तना मेरेनचेंच बुध्दचरित्र आसा.
उपरांत अश्र्वघोषाचें बौध्द साहित्य येता.ताणें ‘बुध्दचरित’ आनी ‘सौंदरनंद’ हीं दोन महाकाव्यां आनी ‘सारीपुत्तपकरण’ ह्या नांवाचें नाटक अशे ग्रंथ बरयले.बुध्दचरितांत बुध्दकथा आसात,जाल्यार सौंदरनंद ह्या काव्यांत बुध्दाचो भाव नंद हो बौध्द धर्मांत कसो दीक्षित जालो,ताची कथा आसा.सारिपुत्तपकरणांत सारीपुत्र आनी मौदगलायन हे दोन बौध्द धर्माचे अनुयायी जाले ती कथा आसा.अश्र्वघोषाचें संस्कृतांत आशिल्लें तेरा सर्गांचें बुध्दचरित हें अर्दवट आसून,अमृतानंद नांवाच्या विद्वानान ताका १४ ते १७ सर्गांमेरेन पुस्ती जोडल्या.पूण तिबेटी आनी चीनी भाशांनी हाचे २८ सर्ग आसात.
अवदान साहित्यांत ‘अवदानशतक’ हो हीनयानांचो ग्रंथ आसा.तशेंच ‘दिव्यावदान’, ‘कल्पद्रुमावदानमाला’, ‘अशोकावदानमाला’, ‘द्वाविंशत्यवदानमाला’, ‘भद्रकल्यावदान’, ‘विचित्रकर्णिकावदान’, ‘अवदानकल्पलता’ हे ग्रंथ मेळून अवदान साहित्य जाता.
‘निदानकथा’ हें पाली भाशेंत आशिल्लें एकसुरें बुध्दचरित्र.आर्यसूराची ‘जातकमाला’ ह्या ग्रंथाची काव्याचे नदरेन खूब नामना आसा.ह्या ग्रंथांत बुध्दाच्या पूर्वजल्माकडेन संबंदीत आशिल्ल्यो कथा आसात.हो ग्रंथ पाली भाशेंत आसून तातूंत ५०० कथा आसात.
हालीं सर्वास्तिवादी आनी मूलसर्वास्तिवादी ह्या संप्रदायांचे कांय तुटक्या स्वरुपांतले ग्रंथ बौध्द संस्कृत भाशेंत उपलब्ध आसात.सर्वास्तिवाद्यांचें ‘प्रतिमोक्षसूत्र’, ‘महापरिनिर्वाणसूत्र’ तशेंच मूलसर्वास्तिवाद्यांचें ‘प्रतिमोक्षसूत्र’ आनी विनयपिटकांतले कांय उतारे,संस्कृतांत लेगीत उपलब्ध आसात.’वज्रसूची’ ह्या ग्रंथांत जल्मजात शुध्दीचे कल्पनेचेर खर टिका आसा.
महायानिकांच्या ‘वैपुल्य’नांवाच्या सूत्रखंडांत आशिल्ल्या ‘अष्टसाहस्त्रिका प्रज्ञापारमिता’, ‘गंडव्यूहसूत्र’, ‘समाधिराजसूत्र’, ‘सध्दर्मपुंडरीक’ ‘ललितविस्तर’, ‘लंकावतार’, ‘सुवर्णभास’, ‘गंडव्यूह’, ‘तथागतगुह्यक’, ‘समाधिराज’ आनी ‘दशभूमीश्वर’ ह्या णव ग्रंथांचो उल्लेख करूं येता. नेपाळांत हांकां नवधर्म म्हण्टात.ह्या ग्रंथाचे वट्ट २७ अध्याय आसात.चीन आनी जपानांत ‘सध्दर्मपुंडरीक’ ह्या ग्रंथाक खूब म्हत्व आसा.ह्या ग्रंथाच्या अणकाराचें थंय व्हड भावार्थान पठण करतात.
वैभाषिक आनी सौत्रांतिक ह्या संप्रदायांची तात्त्विक विचारसरणी,वसुबंधूचो ‘अभिधर्मकोश’ आनी ताचेवयलें ताचें स्वताचें भाश्य तशेंच ह्या भाश्यावयले यशोमित्राची ‘स्फुटार्था अभिधर्मकोशव्याख्या’ आनी १९५९ वर्सा उजवाडा आयिल्लो ‘अभिधर्मदीप’ ह्या ग्रंथावयल्यान समजता.
नागार्जुनाची मूलमध्यमककारिका आनी ताचेवयली चंद्रकीर्तीची ‘प्रसन्नपदा’ नांवाची टिका ही माध्यमिकांची विचारसरणी सांगतात.तशेंच
