आटलें आनी निमाणें राश्ट्रीय व्यासपीठाचेर हिंदीचे प्रतिनिधीत्व करपी खडी बोलीच प्राजसत्ताक भाशेच्या रुपांत आपमावप जाली. आर्विल्ल्या साहित्याचो पुराणपुरुस भारतेंदू हरिश्चंद्र हाणेंय काव्याखातीर ब्रज भास आनी गद्याखातीर म्हळ्यार नाटक, निबंध ह्या प्रकारांखातीर खडी बोतीचो उपेग केलो. साहित्यीक नेमाळ्याचे संपादन, नाट्यलिखाण, समिक्षेचे सिध्दांत, तशेंच भाशणांचे वतीन भारतेंदू हरिश्च्रंद नव्या युगाचो संदेशवाहक जालो आनी सरकाराचो समर्थक राजा शिवप्रसाद हाचे के.सी.स.आय. (सितारेहिंद) हे उपाधीची प्रतिक्रिया म्हणून लोकांनी हरिश्चंद्राक ‘सितारेहिंद’ च्या बदलाक ‘भारतेंदु’ ही उपाधी दीली.
भारतेंदू उपरांत महावीरप्रसाद द्विवेदी हाणें ‘सरस्वती’ पत्रिकेच्या माध्यमांतल्यान हिंदी साहित्याचें फुडारपण सांबाळ्ळें आनी प्रचलीत कवितेखातीर खडी बोली पमावन नव्या कवींक उर्बा दिली. द्विवेदीयुग पयल्या म्हाझुजामेरेन चललें. ह्याच काळांत ब्रज भाशेन नवे विशय घेवन, प्रतिस्पर्धी जावन खूब टक्कर दिलपाचो यत्न केलो. ब्रज भास अभिजात जावन साहित्यिकांचे लक्ष नव्या साहित्याचे निर्मीतीपरस पुर्विल्ल्या साहित्याचे संपादन , टिका, समिक्षा, हातूंतूच घुस्पून उरलें.
भारतेंदू पयलीं राजा लक्ष्मणसिंह हाणें ‘अभिज्ञान शाकुंतल’ हाचो अणकार करतना गद्यांत खडी बोलीचो आनी पद्यांत ब्रज भाशेचो वापर केला. भारतेंदुच्या नाटकानींय पद्याखातीर ब्रज भाशाच वापरल्यात. मनोरंजन वा दिसपट्ट्या वेव्हारांत खडी बोली वापरुंक येता पूण भावुकता येतकच कवितेखातीर ब्रज भाशाच वापरुंक जाय असो भारतेंदु युगांतल्या साहित्यीकांचो समज आशिल्लो. कादंबरीकार लेगीत मदीं मदीं ब्रज भाशेचीं पदां रचतालें. त्या काळांत कविसंमेलनांनी साहित्यीक ब्रज भाशेचेंच माध्यम वापरतालें. ज्या कविंची खडी बोलींत कविता करपाक नामना सा तांणीय आपले रचनेचो आरंभ ब्रज भाशेंतलें रचनेनूच केल्लो. मैथिली शरम गुप्त ‘मधुप’ ह्या टोपणनांवान कविता बरयतालो. अध्येयसिंह उपाध्यय ‘हरिऔध’ हाची ब्रज भाशेंत कितलीशींच कथाकाव्यां सात. जयशंकर प्रसाद हाचीं सुरवातीचीं गितां ब्रज भाशेंत आसात. तेच भाशेन देवीप्रसाद पूर्ण, सीतीराम, शंकर कवी, भगवनदीन, ‘स्नेही’ ह्या कवींची नांवां ब्रज भाशेच्या कवितेच्या क्षेत्रांत प्रसिध्द आसात. बंगालीचो नामनेचो कवी रवींद्रनाथ टागोर हाणें ‘भानुसिंह पदावली’ ह्या नांवान तीं पदां उजवाडा आयल्यांत. नामनेचो समिक्षक रामचंद्र शुक्ल हाणें ‘बुध्दीचरित्र’ नांवांचे महाकाव्य ब्रज भाशेंत बरयलां.
खडी बोली युगांतूय ब्रज भाशेचे कवी आशिल्लें. जगन्नाथदास ‘रत्नाकर’ ह्या ब्रज भाशेच्या साहित्यीकाची ‘उध्दवशतक’ गंगावतरण ह्या रचनांखीतर तसेंच बिहारी रत्नाकराचे पाठचिकीत्सेखाचीर कीर्त आसा. सत्यनारायण कविरत्न हाचें ‘भ्रमरदूत’ हें काव्य खूब प्रसिध्द आसा. वियोगी हरी हाणें ब्रज साहित्याचें संपादन, टिका हांचेर लिखाण केलां. तशेंच ताणें वीरसतसई ची रचना केल्या. दुलारेलाल भार्गव हाणें ‘दुलारे दोहावली’ बरयल्या. रामाशंकर शुक्ल ‘रसाल’ हो विद्यापीठीय प्राध्यापक आनी नामनेचो टिकाकार आशिल्लो. ताची ‘उध्दवशतक’ ही उत्कृश्ट रचना. जनसिंह सेंगर हाणें ‘किसानसतसई’ आनी रामेश्र्वर करुण हाणें ‘करुणसतसई’ ची रचना केल्या. शरणबिहारी गोस्वामी हाणें ‘पषाणी’ हें कथाकाव्य तशेंच ‘पंछूरी को लौटा’ ही कादंबरी बरयल्या. राजेंद्रकुमार शर्मा हाणें ‘आधुनीक ब्रज भाशा काव्य’ ह्या आपल्या ग्रंथांत सातत्यान ब्रज भाशेंत बरोवपी कवीचीं विस्कटावणी केल्या.
एका तेंपार उत्तर भारताच्या संस्कृतीक घडामोडींची अभिव्यक्ती करपी प्रतिनीधीक भास आशिल्ली ब्रज भाशेची शीम तां ब्रज प्रदेशाच्या कांय लोकांचे बोलीपुरती उरल्या. संस्कृत, प्रकृत वा अपभ्रंश ह्यो एका वेळार गौरवशाली आशिल्ल्यो भासो आयज वेव्हारापासून जशो पयस गेल्यात तशी ब्रज भास खासा ब्रज प्रदेशाच्या लोकांपासन लेगीत पयस आसा.
को.वि.सं.मं.
ब्रह्मकमळः (पळेयात निवलकाण).
ब्रह्मगुप्तः (जल्मः क्रिस्ता उपरांत 598, सिंधः मरणः क्रिस्ताव उपरांत 665)
नामनेचो गमिततज्ञ आनी अवकाशशास्त्रज्ञ. ताच्या बापायचें नांव विष्णुगुप्त. आपलें शिकप पुराय करतकच तो मध्य प्रदेशांतल्या उज्जैन नगरांत आयलो. उज्जैन नगरांत त्या तेंपार भारतांतल्या अवकाशशास्त्राचेर वावर चलतालो. ब्रह्मगुप्तान चडसो वावर अवकाशशास्त्र आनी ताका उपेगी अंकगणिताच्या फांट्याचेर केल्लो आसा. थंय ताणें अवकाशशास्त्राचेर अभ्यास करपाची शाळा उबारिल्ली. हे शाळेंत व्हड व्हड गणीततज्ञ आनी अवकाशशास्त्रज्ञ जावन गेले.
ब्रह्मगुप्ताच्या बरपामदीं ‘ब्रह्मस्फुट सिध्दान्त’, ‘खंडखाद्याक’ ‘ज्ञानग्रहोपदेश’ ही पुस्तकां चड नामनेचीं जावन रावल्यांत. हातूंतले ब्रह्मस्फुटसिध्दांत हें पुस्तक ताणें पिरायेच्या 30 व्या वर्सा बरोवन काडलें. ह्या पुस्तकांत 21 अध्याय आसून, पयले धा अध्याय अवकाशास्त्राचेर आसात. तातूंत ग्रहांचे बोग. दिसांची गती, सूर्य- चंद्राची गिराणां ग्रहांच्यो युत्यो, चंद्राचो कल, ग्रहांचो जागो हे विशींची म्हायती आयल्या. इकरावों अध्याय दूषणाध्याय म्हणून वळखतात. हातूंतलो 12वो अध्याय ‘गणिताध्याय’ आनी 18वो अध्याय कुटकाध्याय हें चड म्हत्वाचें आसात. 13 ते 17 अध्याय अवकाशशास्त्राचेर आसात. उरिल्ल्या अध्यायांनी छायाशंकूविशीं, मापकां विंशी, गोलांविशी म्हायती आयल्या.
