मंडोलाची बौध्द दोंगुल्ली आनी तिबा राजाचो किल्लो प्रसिध्द आसात. मंडाले शाराचे नौऋत्येक आराकान हो प्रसिध्द पॅगाडो आसा. पगान पॅनोड्यांचें शार इतिहास प्रसिध्द सून हांगाचो आनंद पागोडा उल्लेख करपासारको आसा. लोमन्य टिळकाक ब्रिटीश सरकारान मंडाले बंदखणींत दवरिल्लो. -कों.वि.सं.मं
ब्रह्मपुत्राः आशियांतली एक मुखेल न्हंय. ही न्हंय तिबेटांत उगम पावून ईशान्य भारतांतल्यान फुडें बंगलादेशांत गंगा न्हंयेक मेळटा. न्हंयेची लांबाय 2900 किमी. हिमालयाचे कैलास दोंगरावळींत दर्या पातलेसावन 7200 मी. उंचायेचेर चेमा –युंगडुंग हे हीमन्हंयेतल्यान ब्रह्मपुत्रा न्हंयेचो उगम जाता. ही सुवात मानसरोवरा सावन सुमार 100 किमी जाल्यार सिंधू न्हंयेच्या उगमासावन सुमार 160 किमी अंतराचेर सा. पुर्विल्ल्या हिंदू धर्मग्रंथातल्या उल्लेखाप्रमाण बर्ह्मपुत्रेचो उगम मिचीनी पर्वतांतल्या ब्रह्मकुंडातल्यान जाल्ल्याचे मानतात. कुबी, आंगसी आनी चेमा युंगडुंग हे ब्रह्मपुत्रा न्हंयेचे तीन मुखेल प्रवाह.
महाभारत. कलिकापुराण, रघुवंश ह्या साहित्यांतल्यान ब्रह्मपुत्रा न्हंयेचे जायते उल्लेख मेळटा. लौहित्य (तांबडो रंग) आनी तिचें नांव आसून परशुरामान क्षत्रियांचो संहार करतकच रगतान माखिल्लो आपलो परशू ब्रह्मपूत्रेच्या पात्रांत धुलल्यान तिचें उदक तांबडें जाले अशी आख्यायीका आसा. आवयचो वध करतकच ताचो परशू ब्रह्मकुडांत पडलो अशीय एक दुसरी आख्यायीका आसा. आसामांतल्या आहोमांचे राजवटींत रुढ आशिल्लें आहोम भाशेंत तिका ‘नामदाओ- फी’ म्हल्यार तारकांची न्हंय अशें नांव आसा. ‘बुलूम बुथुर’ म्हळ्यार बुडबुड्यांची न्हंय ह्या तिच्या मूळ नांवांचे संस्कृतीकरण जावन ब्रह्मपुत्रा हें उतर तयार जालां. आसामी लोक तिचो जायते फावट ‘दर्याच’ म्हणून उल्लेख करतात. तिबेटांत हे न्हंयेक त्सांगपो (शुध्द करपी) , भारतांतल्या अरुणाचल प्रदेशांत दिहांगा आसामांत ब्रह्मपुत्रा जाल्यार बंगलादेशांत जमुना असें म्हणटात. चीनी लोक हिका या-लू-त्यांगपू चिऑग ह्यां नावांन वळखतात.
उगमा उपरांत ही न्हंय हिमालयाची मुखेल आनी उत्तरेकडची नीएन-चेन-टांगला दोंगराळ हांचेमदल्या हिमालयाचे मुखेल वळीक समांतर अशी अस्तंत उदेंत दिकेन व्हांवत वता. ह्या भागांतल्यान फुडें ती ईशान्या वाहिनी जावन ग्याल परी आनी नामचा बारवा ह्या दोंगराच्यान वठारांतल्या खोल आनी अशीर देंगणांतल्यान व्हांवता. फुडें दक्षिणवाहीनी जावन हिमालय हुपूंन भारतांत सिऑंग आनी फुडें ती दिहांग ह्यां नावांनी प्रवेश करता. भारतांत तिका दिबांगा आनी लुहिता ह्यो उपन्हंयो मेळटकच ती नैर्ऋत्य वाहीनी जाता आनी थंयरावूनूचच तिका ब्रह्मापुत्रा ह्या नांवान वळखतात. हांगा तिचें पात्र बरेंच रुंद आसून तातूंत जायते जुंवे निर्माण जाल्लें दिश्टी पडटा. आसामांत ब्रह्मपुत्रेचो एक फांटो खेरकुटिया ह्या नांवान ब्रह्मपु6 सावन वेगळो जाता. हो फांटो फुडें उत्तरेकडल्यान येवन मेळपी सुबनसिरी हे न्हंयेवांगडा धनसरिच्या मूळ प्रवाहाक येवन मेळटा. हांचेखातीर ब्रह्मपुत्रेचो मूळ प्रवाह आनी आसामांतलो खेरकुटिया हो फांटो हांचेमदीं माजुली ह्या 1256.25 चौ किमि क्षेत्राचो जुंवो तयार जाला. ब्रह्मपुत्रेक भारतांत उत्तरेकडल्यान सुबनसिरी भरेळी, मानस, चंपावती, सरलभंगा, संकोश जाल्यार दक्षिणेकडल्यान बडी दिहांग, दिसांग, दिखू, धनसिरी, कोपिली ह्यो उपन्हंयो येवन मेळटात. आसामांतल्या ब्रह्मपुत्रेच्या देगणाक ‘आसामाचे देगण’ म्हणून वळखतात. ह्या देगणाच्या माध्यमांतल्यान ब्रह्मपुत्रा न्हय व्हांवता. भारतांतल्या गारो दोंगुल्ल्यांक भोंवताडो घालून ही न्हंय दक्षिण वाहिनी जावन बंगलादेशाच्या मैदानी प्रदेशांत जमुना नवांन शिरता. हांगा तिका उत्तरेकडल्यान तोरसा जलढाका, तिस्ता ह्यो उपन्हंयो येवन मेळटात. फुडें गायबंडाचे दक्षिणेक जमुनी (ब्रह्मपुत्रा) न्हंयेसावन वेगळो जाता. होच ब्रह्मपुत्रा न्हंयेचो मूळ प्रवाह मार्ग. हो प्रवाहमार्ग जमालपूर मैमनसिंगच्यान आग्नेय दिकेन व्हांवत वतकच फुडें भैरव बाझारा मेघना न्हंयेक मेळटा. जमुना (ब्रह्मपुत्रा) न्हंयेचो सध्याचो मुखेल दक्षिणेक व्हांवत वचून ग्वालंदाचो उत्तरेक गंगा न्हंयेक मेळटा. जमुनेक बारल, अन्नाई, हुरासागर हांचो संयुक्त प्रवाह उजवेकडल्यान येवन मेळटा. तेचपरी धालेश्र्वरी आनी बडी गंगा हे फांटे तिचेपासून वेगळे जावन स्वतंत्रपणान मेघना न्हंयेक मेळटात. फुडें मेघना खाडींतल्यान नी हेर उधप्रवाहांतल्यान ही न्हंय बंगालच्या उपदर्याक मेळटा.
ब्रह्मपुत्रेचे तिबेटांतले देगण रुक्ष, सुकें आनी थंड हवामानाचें जाल्यार बंगलादेश आनी आसामांतले देगण उश्ण आनी सुक्या हवामानाचे आसता. आसामाच्या देगणचो बरोचसो वाठार साल रुकाच्या रानांनी व्यापील्लो आसा. दालदलीच्या वाठारांत वेताची रानां आसात. जाल्यार वसणूक आशिल्ल्या वाठारांत फळझाडां दिश्टी पडटात. कोंड्याचीं वनां सगळेकडेन आसात. आसामाच्या दलदलीच्या वाठारांत चड करुन एकशिंगी गेडो मेळटा. तेभायर वाग, ह्या देगणांत आसात.
ब्रह्मपुत्रा न्हय तिबेटांतल्यान व्हंवता आसतना गाळाचें प्रमाण उणें आशिल्ल्यान त्सांगपो न्हयेचे उदक निवळ आसता. भारतांत मात जायत्या उपन्हंयाक लागून हे न्हयेतले उदक, ताचो वेग नी गाळाचे प्रमाणूय वाडिल्लें दिसता. पावसाळ्यांत गोआलपाडे हांगा दर सेकंदाक 14,158 घ.मी. उदक व्हंवत आसता. न्हयेच्या पात्राची रुंदाय 9.6 किमी मेरेन वाडिल्ली मेलटा. दर वर्सा गाळ व्हांवोंवन हाडून ताचे संचन जाल्ल्यान न्हंयेचो तिसरो पांवडो खूबूच सुपीक जाला. 1950 ते 1970 मेरेन बरेच फावट हांगा हुंवार आयिल्ल्यान चडसो भाग रेंवाटी जाला. ह्या रेवांटिच्या वाठारांत भुंयेसावन उंचायेचेर कोंड्याची घरां बांदिल्लीं दिश्टी पडटा. एकुणीसाव्या शतमानासावन बंगालांतल्यान आसामाच्या
