ब्रह्मयज्ञः ब्राह्मणान सदांच करपाचो स्वाध्याय ( आपलें अध्ययन) म्हळ्यार ब्रह्मयज्ञ. सकाळीं संध्या आनी प्रातर्होम जातकच वा दनपरां संध्येउपरांत वा वैश्र्वदेवाउपरांत ब्राह्मणान दिसांतल्यान एक फावट ब्रह्मयज्ञ करचो अशें धर्मसिंधूत सांगलां. हाचें सगळ्यांत पोरनें वर्णन शतपथ ब्राह्मणांत मेळटा. ब्रह्मयज्ञांत वेद, ब्रह्मयोद्य, इतिहास पुरामां, गाथा हांचो आपल्याक शक्य आसा ते प्रमाण अध्ययन करपाचें आसता. म्हणजेच जें पयलीं शिकलां ताची एके तरेन आवृत्तीच करप.
स्वाध्याय करतना कोणाचो त्रास वा आडखळ जावंची न्हय देखून गांवा भायर उदेंतेक, उत्तरेक वा ईशान्येक गावांतली घरां दिसचीनांत अशा जाग्यार ब्रह्मयज्ञ करचो. हें शक्य नासल्यार घरांतूच केल्यार जाता. क्षितीजाकडेन दोळे लावन वा दोळे धांपून काग्र चित्तान स्वाध्यायाचें पठण करपाचें आसता. तेखातीर जानवें माळेवरी करुन दर्भासनाचेर उदेंतेक तोंड करुन बसपाचें आसता. दावे मांड्येर उजवो पांय दवरुन संकल्प करप आनी उपरांत स्वाध्यायक सुरवात करप.
पयलींच्यो कृती जातकच ऋग्वेदाचें ‘अग्निमिळे पुरोहितन’ हें सुक्त पयलीं म्हणपाचें मागीर हेर वेद- वेदांगादी ग्रंथाची पयलीं वाक्यां म्हणपाचीं देखीक- अग्निर्वै देवानामवमो विष्णुः परमः (ऐतरेय ब्राह्मण), अथातो धर्म व्याख्यास्थामः (धर्मसूत्र).
उपरांत ब्रह्मयज्ञांत तर्पण करपाचो आसता. हातूंत देवतर्पण, ऋषितर्पण आनी पितृतर्पण येता. सुरवेक ‘प्रजापतीस्तृप्यतु’ आदी वाक्यान सव्यान देवतर्पण करप, उपरांत निवीती (मालाकार) करुन ‘शतर्चिनस्तृप्यन्तु’ आदी वाक्यांनी ऋषितर्पण करप आनी निमाणो प्राचीनावीती (अपसव्य) करुन ‘सुमन्तुजैमिनिवैशंपायनपैलसूत्रभाष्यभारतमहाभरतधर्मॉचार्यास्तृप्यन्तु’ आदी वाक्यांनी पितृतर्पण करपाचें आसता. देवऋषीतर्पण अक्षतांनी आनी पितृतर्पण काळ्या तिळांनी करपाचें आसता. देवांक दरेकीं एक ऋषींक दरेकी दोन आनी पितराक दरेकीं तीन पळयो उदक दिवप. तर्पण वेळार उजव्या हातांत तोकांचो दर्भ आसचो. देवांक दर्भाच्या तोकांनी, ऋषींक दर्भाच्या मदल्या भागान आनी पितरांक दर्भाच्या मूळभागान तर्पण करपाचें सता. देवर्पणाक उजवे धोंपर जमनीक तेंकयतात. ऋषीतर्पणाक दोनूय धोंपरा जाल्यार हितृपणाक दावें धोंपर जमनीक तेंकयतात.
ब्रह्मयज्ञाच्या सुर्वेक भूः, भुवः स्वः ह्यो तिनूय वेदांच्यो व्याह्मती उच्चारपाच्यो. उपरांत गायत्री मंत्र जपप आसता. निमाणें ‘मनो ब्राह्मणे नमो’ हो मंत्र तीन फावटीं उच्चारुन व्याह्यति, शांतिः शांतिः शांतिः म्हणून तर्पण करुन ब्रह्मयज्ञ सोंपोवचो आसता. आचारेंदु ह्या ग्रंथात ब्रह्मयज्ञाचें फळ सांगलां तें अशेः
स्वशाखाध्ययनं यत्तद ब्रह्मयज्ञ प्रचक्षते।
ब्रह्मयज्ञपरो मर्त्यो ब्रह्मलोके महीयते।।
वेदाभ्यासो यथाशक्त्या ब्रह्मयज्ञा क्रियाक्षम।
नाशयल्याशु पापानि महापातक जान्यपि।।
अर्थ- आपले शाखेच्या अध्वयनाक ब्रह्मयज्ञ म्हणटात. ब्रह्मयज्ञ करपी मनीस ब्रह्मलोकांत पुज्य जाता. ब्रह्मयज्ञाखातीर यथाशकिती केल्ल्या वेदाभ्यासांत महापातकांतल्यान लेगीत उत्पन्न पापांचो नाश जाता. -डॉ. अनंत राम भट
ब्रह्मलोकः एक देवलोक. हांगां ब्रह्मदेवाचें निवास्थान आशिल्ल्यान ताका ब्रह्मलोक अशें नांव मेळ्ळां. ब्रह्मलोकाक शाश्र्वत विश्र्व अशेंय म्हणटात. जे लोक सदाचरणी आनी पवित्र आसात, तांकांच ब्रह्मलोकांत प्रवेश मेळटा अशें छांदोग्योपनिशदांत सांगलां. ज्या कोणाक हातूंत प्रवेश मेळटा ताचो पुनर्जल्म सुट्टा अशें वायु पुराणांत म्हळां.
अगस्त्येश्र्वरम आनी देवतीर्थम ह्या तिर्थांनी न्हाण घेता ताका ब्रह्मलोकाची प्राप्ती जाता, अशें मत्स्यपुराणांत म्हळां. ययाती देवलोकांतल्यान ब्रह्मलोकांत गेल्ल्याचोय उल्लेख मत्स्यपुराणांत आसा. जेन्ना ब्रह्मा हो वैदिकांचो प्रधान देव आशिल्लो, तेन्ना समाजमनांतल्या ब्रह्मलोकाक व्हड प्रतिश्ठा आशिल्ली. कन्यादानांतूय ब्रह्मलोकावाप्त्यर्तम असो संकल्प आसतालो. पूण ब्रह्माचें देव म्हणून म्हत्व उणें जातकच ताच्या लोकांचेंय म्हत्व उणें जालें आनी ती सुरवात वैकुंठ आनी कैलास ह्या लेकांनी घेतली. कों.वि.सं.मं.
ब्रह्मविणाः एक तंतुवाद्य. चड करुन तंबोऱ्याभाशेनूच ह्या वाद्याचो आकार आसता. पूण तंबोऱ्याक आसता तसलो वाटकुलो दुदी हाका नासता. ताच्या बदलाक एक आठ कोनाची पेट लायतात. तशेंच दांडयेचे फाटले वटेन बीन ह्या वाद्याभाशेन आनीक एक आठ कोनांची ल्हनशी पेट लायतात. ह्या वाद्याक केन्ना चार जाल्यार केन्ना पांच सरयो आसतात तशेंच ह्या सरय़ांक आंवुशपाखातीर तितल्योच खंटयो आसतात. दांडयेचे वयलें तोंक मात्शें फाटल्यान बागयल्लें आसता.
इ. स.च्या 14 व्या शेंकड्य़ांच जावन गेल्ल्या हरिपाळदेवाचो ‘संगितसुधाकर’ आनी अहोबलाचो ‘संगितपरिजात’ नारदाच्या ‘संगीतमकरंद’ ह्या ग्रंथानी ह्या वाद्याचो उल्लेख आसात. हाचे वयल्यान हें वाद्य खूब पोरनें आसुंये. पूण ह्या सगळ्या ग्रंथांतल्यान ब्राह्ममविणेच्या वर्णनांत सारकेपण ना. ‘संगीतसारसंग्रहम’ ह्या तेलुगू ग्रंथांत ब्रह्मविणेच्या दांडयेवयलें घोड्येभितर चोवीस पड्डे आसतात अशें म्हळां.
-को. वि.सं.मं.
