बंगाली साहित्य
बरोवन बंगाली साहित्याचीच न्हय जाल्यार अणकारांवरवीं समेस्त भारतीय साहित्याची वाट मेकळी करून दिली. ताच्यो कांय म्हत्वाच्यो गाजिल्ल्यो कादंबऱ्यो अशो आसात- 'कपालकुंडला' (१८६६), 'मृणालिना' (१८६९), विषवृक्ष (१८७३) चंद्रशेखर (१८७७), रजनी (१८७७), कृष्णकांतेर विल (१८७८), राजसिंह (१८८१), आनंदमठ (१८८२), देवी चौधुराणी (१८८४), सीताराम (१८८६).
जायत्या कवींनी आनी कथाकारांनी बंकिमचंद्राच्या साहित्यांतल्यान स्फूर्त घेतली. त्याच काळातले कांय नामनेचे साहित्यीक अशे - बंकिमचंद्राचो व्हडलो भाव संजीवचंद्र चॅटर्जी, तारकनाथ गांगुली, प्रतापचंद घोष, रमेशचंद्र दत्त, दामोदर मुखर्जी, शिवनाथ शास्त्री, श्रीशचंद्र मुजुमदार, नगेंद्रनाथ गुप्ता, इंद्रनाथ बॅनर्जी, जोगेशचंद्र बसु, त्रैलोक्यनाथ मुखर्जी.
इ. स. च्या अठराव्या शेंकड्याचे अखेरेक बंगाली लोकांभितर आधुनीक नाटकामविशीं अभिरुची निर्माण जाली. यात्रानाटकां सगळ्याक जातालीं, पूण शीक्षीत लोकांक तांचो वीट आयिल्लो. ह्याच काळांत, जेरसिम लेबेडेफ नांवाचो एक रशियी कलाकार कलकत्त्यांत आयलो. ताणें द डिसगायस आनी लव इझ द बॅस्ट डॉक्टर हीं दोंन नाटकां गोकुलनाथ दास ह्या बंगाली शिक्षकाच्या आदारान अणकारलीं. बंगाली लोकांची गंभीर विशयांपरस विनोदी विशयांची गोडी लक्षांत घेवन आपलें पयलें नाटक माचयेर हाडलें. लोकांक तें खूब मानवलें.
इ. स. १८३१ वर्सा प्रसन्नकुमार ठाकुर हाणें एक आनी भवभूतीचें एक अशीं दोन नाटकां करून दाखयलीं. इ. स. १८३५ वर्सा नवीचंद्र बसू हाणें शेक्सपीयराचीं आनीक कांय नाटकां माचयेर हाडलीं. रामचंद्र तर्कालंकार, नंदकुमार रॉय आनी नीलमणी पाल ह नाटककार त्या काळांत निर्माण जाले. योगेंद्र चंद्रगुप्त, ताराचरण शिकदंर, हरचंद्र घोष हांणीय कांय नाटकां बरयलीं. पूण अजुनूय स्वतंत्र अशें बंगाली नाटक निर्माण जावऩक नाशिल्लें. रामनारायण तर्करत्ना हो त्याच काळांतलो एक समर्थ नाटककार. ताच्या रत्नावली ह्या नाटकान बंगाली नाटकाच्या भवितव्याचो योग्य पांवडो घालो अशें मानतात. उपरांत शेक्सपिअराच्या रुपांतरीत नाटकानी बरीच सुदारण जाली आनी ह्या नाटकाचे यशस्वी प्रयोग जाले. अशा नाटकांनी चंद्रकाली घोष हाचें कुसुमकुमारी (१८६८) हें सिंबेलीन ह्या नाटकाचेर आदारिल्लें नाटक, हरलाल राय हाचें रुद्रपाल (१८७४) हें हॅम्लेट चें रुपांतर आनी तारणीचरण पाल हाचें भीमसिंह (१८७५) हें ऑथेल्लो चेर आदारिल्लें नाटक हांचो आस्पाव जाता.
विधवाविवाहाविशींचीं खूबशीं नाटकां त्या काळांत जाली. पूण कलागुणामचो उणाव आशिल्ल्यान तीं तग धरूंक पावलिनात. हो उणाव मायकल मधुसूदन दत्त हाणें भरून काडलो. ताणें शर्मिष्ठा (१८५८), पद्मावती (१८६० ), कृष्णकुमारी (१८६१) आनी मायाकानन (१८७४, मरणा उपरांत उजवाडा आयलें) अशीं चार नाटकां बरयलीं . कृष्णकुमारी हें ताचें नाटख खूब गाजलें. दत्त हाणें दोन प्रहसनां बरयलीं. तांचें अनुकरण करून हेर कलाकारांनीय कांय प्रहसनां बरयलीं. उपरांत एक नवी उर्बा घेवन दीनबंधू मित्र हो नाटककार फुडें आयलो. ताणें नीलदर्पण हें नाटक बरोवन यशस्वी केलें. ताणें बरीचशीं प्रहसनांय बरयलीं - मनमोहन बसू, हरलाल रॉय, ज्योतिरिद्र टागोर, गिरीशचंद्र घोष, क्षीरोदप्रसाद विद्द्याविनिद, अमृतलाल बसू, व्दिजेंद्रलाल रॉय, उपेंद्रनाथ दास, राजकृष्ण हे नामनेचे नाटककार आसात.
इ. स. १८७३ वर्सा नॅशनल थिएटर नांवाची नाट्ययुगूच सुरू केलें. त्याच अदमासाक ओरिएंटल थियटर नांवाच्यो आनीक दोन नाट्यसंस्था निर्माण जाल्यो. त्या फुडल्या काळांत दत्त हाचें मेघनादवध, हेमचंद्राचें वृत्तसंहार, ईश्र्वरचंद्राचें सीता-वनवास, बंकिमचंद्राचें दुर्गेशनंदिनी हीं नामनेचीं काव्यां आनी कादंबऱ्यो हांचें नाट्यांनी रुपांतर केलें. गिरीशचंद्र घोष, अमृतलाल बसू आनी व्दिजेंद्रलाल रॉय हे बंगाली रंगमाचयेचे नाटककार त्रिमूर्ती थरले. गिरिशचंद्रान आपल्या नाटकांतल्यान पुराणीक आदर्श उबे करून अंयशांपरस चड नाटकां बरयलीं. अमृतलाल बसू हो स्वता नट आशिल्लो. ताच्या नाटकांक विनोदाची झालर आशिल्ली. व्दिजेंद्रलाल रॉय हांच्या नाटकांनी कलात्मक दिश आसून लेगीत ताच्या नाटकांनी रंगमाची गाजोवन सोडली. उपरांत रवींद्रनाथ टागोराचे प्रतिभेन बंगालीं. नाट्यसृश्टीक एक नवें मोडण मेळ्ळें. ताच्या नाटकांनी, काव्यात्मकतेंतल्यान फुलिल्लें जिणेदर्शन घडटा. वाल्मिकी, प्रतिमा, कालमृगया, मायार खेला, प्रकृतीर प्रतिशोध, चित्रा अचलायतन, डाकघर अशीं नाटकां ताणें बरयलीं. सामान्य जनतेक कळपासारकीं हीं नाटकां नाशिल्लीं. पूण सुशिक्षीत आनी उंचेल्या वर्गान तांचो रसीकपणान आस्वाद घेतलो.
परतून काव्याक्षेत्राकडेन पळयतकच, बिहारीलाल चक्रवती हाचें नांव पयलीं झळकता. चक्रवर्तीचें पयलें पुस्तम म्हळ्यार पोरणे पद्दतीन बरयल्ल्या शंबर कवीतांचो एक संग्रह. उपरांत ताणें पूर्निमा (१८५८) आनी अबोधबंधू (१७६६) ह्या स्वताच्याच पत्रकांतल्यान आपल्यो कविता उजवाडायल्यो. ते उपरांत बंधुवियोग (१८६३), प्रेमवाहिनी (१८६३), निसर्ग संदर्श (१८६९), वंगसुंदरी (१८६९) हिं तांचीं काव्यां उजवाडा आयलीं. शरदा मंगल (१८७९) हें ताचें सगळ्यांत चड नामनेचें काव्य. ताचें साधेर आसन (१८८८-८९) हें धा सर्गांचें काव्य टागोर घराब्याकडेन आशिल्ल्या नात्याविशीं आशिल्ल्यान ताची चड नामना जाली. कवी सुरेणद्रनाथ मुजुमदार, देवेंद्रनाथ सेन, गोविंदचंद्र दास, अक्षयकुमार बरल, व्दिजेंद्रनाथ टागोर हे ह्याच काळांतले नामनेचे कवी. गिरींद्रमोहिनी दत्ता, कामिनी राय, स्वर्णकुमारी देवी ह्या कवीह्या कवीयत्रींनीय लक्षणीय अशें काव्यलिखाण केलां.
एक उत्तम कथाकार म्हणून रवींद्रनाथा फाटल्यान प्रभातकुमार मुखर्जी हाचें नांव येता. नवीन संन्यासी (१९१५) ह्यो
