वहमिह्या राज्यांत राजधानी बांदार सेरी बगावान, सारीआ, क्वाला बालायट ह्या तेल शारांक आनी टूटाँगाक मुखेल रस्क्यांनी जोडलां. हांगा भौशिक रेल्वेमार्ग ना. ब्रुनाई शेल पॅट्रोलियम कंपनीकडल्यान सारीआबादास मदीं रेल्वेमार्ग येरादारी करप जाता. हांगा उदका येरादारी चड म्हत्व आसा. बांदार सेरा बगावान आनी क्वाला बालायट हीं हांगाचीं न्हंयेवयलीं मुखेल बंदरां. सिंगापूरच्या द स्ट्रेट्स स्टिमशिप कंपनाकडल्यान ब्रुनाई, सिगांपूर आनी मलेशिया हांचेमदीं नेमान प्रवासी येरादारी चालू आसता. बांदास सेरी बागवानाक आंतरराश्ट्रीय विमानतळ आसा. अंदुकी हांगा खासगी विमानतळ आसून तो ब्रुनाई शॅल पॅट्रोलियम कंपनाकडल्यान चलोवप जाता. मलेशिया, सिंगापूर, बँकॉक, मानिला, हाँगकाँग, अस्तंत ऑस्ट्रेलिया, ग्रेट ब्रिटन, हांचेकडेन ब्रुनाईची हवाई येरादारी चलता. हवाई येरादारीती ही सेवा रॉयल ब्रुनाई अॅरलायन्स ..., सिंगापूर अॅरलायन्स, कॅथे पॅसिफिक अॅरवेस, ब्रिटश अॅरवेस ह्यो कंरनी करतात.
लोक आनी समाज जीण राज्यांत सुमार ३६९००० लोकसंख्या आसून हातूंत सुमार ५५.५ लोक मले, २५.५ चीनी, १२ मूळ देशवासीय आनी ७ इबान, कदाझान, युरेपी ह्या वंशांचे लोक रावतात. हांगाचे चडशे लोक इस्लाम धर्माचे आसून कांय किरिस्तांव आनी बौध्द धर्माचे आसात. राज्याच्या भितरल्या भागांत लोकसंख्या पातळ आसून थंय चडशे मूळ लेक रावतात. दर्यादेगे वाठारांतले आनी न्हंये-देगणांतले मले, इबान, कादाझान आनी चीनी हे लोक स्थायी स्वरुपाची शेता करपी आसात. तांची घरां लाकडी वा केंड्यांचीं, तणाच्या पांख्यांची आनी जमनीपासून उंच बांदिल्ली आसात. ते भात, मिरीं, आनी सागो हांचे पीक काडटात. ताच्या घरा भोंवतणीं माड आनी फळझाडां आनी कांय प्रमाणांत रबरीची लागवड करतात. देगेवयल्या वाठारांत नुस्त्याचो वेवसाय चलता. राजधानींतली काम्पूंग अयेर हीं पेरन्या वाठारांतली कोंड्याचीं घरां ब्रुनाई न्हंयेपात्रांत बांदिल्ली आसून ती एकांमेकांकडेन ल्हान ल्हान व्हड्यांनी आनी सांकवमार्गान जोडिल्लीं आसात.
हांगा मले, इंग्लीश आनी चीनी ह्या तीन भाशांनी शिक्षण दितात. मले माध्यमाच्या सगळ्यो शाळा सरकारी जाल्यार इंग्लीश माध्यामाच्यो सरकारी आनी खाजरी आसात. हांगा कांय धर्मीक शाळाय चलयतात.
ह्या राज्यांतल्यान बोर्निओ बुलेटिन इंग्लीश सातोळें, मले, इंग्लीश आनी चीनी भाशेंतली पोलोतो ब्रुनाई सातोळे, सलाम पंद्रशी नेमाळें आनी इंग्लीश मले भाशेंतली पेट्रोलियम द ब्रुनाई हीं दिसाळीं उजवाडा येतात.
राजधानी बांदार सेरी बगावन हें हांगाचे मुखेल शार आनी बंदर आसून ब्रुनाई न्हंयेसावन भितर १४,५ किमी. अंतराचेर तें वसलां.
ब्रेल लिपी
कुड्ड्यांखातीर तयार केल्ली ठळक टिंबांची लिपी. फ्रेंच शिक्षक ल्वी ब्रेल हो हो लिपीचो जनक. तो तीन वर्साचो आसतनाच ताच्या दोळ्याक दुखापत जावन ताका कुड्डेंपण आयिल्लें. चाल्स बार्बिआ ह्या फ्रेंच सैनिकी अधिका-यान ठळक टीबं आनी रेगो हांच्या आदारान रणावयल्या रातच्या संदेश वहनाखातीर एक लिखाण पद्दत तयार केली. ल्वी ब्रेल हाका ताणें हे पद्दताच्या आदारान कुड्ड्यांक वाचपाक येतलें एशी एक लिपी वा लिखाणपद्दत सोनोग्राफी स्पश्ट करुन सांगली. तातूंतूच सुदारण करुन ब्रेल हांणे कुड्ड्यांखातीर १८२४त एक स्वतंत्र लिपी तयार केली. रॉबर्ट मून हाणें तयार केल्ले लिपींत ठळक ओळी वापरतात. फुडें निळकंठराव छत्रपती हाणें देवनागरी लिपीक आदारीत ब्रेल करपाचो वावर केलो. हे लिपींत स ठळक टिंबाचो एक संच वापरतात. तातूंत तीन बिंदू आशिल्ल्या उब्या दोन रांकांनी बिंदुंची रचना केल्ली आसता. दर एका बिंदुंची सुवात अशे तरेन सुचीत करतात. १ . . ४ २ . . ५ ३ . . ६
हे तरेन दावे आनी उजवे वटेनच्या ओळींतल्या बिंदुंचो अनुक्रम १, २, आनी ३ तशेंच ३, ५, आनी ६ हांचो बिंदू क्रमांक म्हणून निर्देश करतात. ह्या बिंदुंच्या स्थानसापेक्ष उपेगांतल्यान वा ताच्या रिक्त स्थानाप्रामण ६३ संकेतचिन्नां तयार जातात. बोटाच्या पयल्या पेरान एका संचांत खंयचे ओळींत कितले बिंदू आसात वा खंयची सुवात रिती आसा हें जाणून घेवन ताचेवेल्यान वाचन करतात.
१९४८ वर्सा युनॅस्कोन ब्रेल संकेतांचो समन्वय केलो. भारतांतल्या १४ मुखेल भाशांखातीर एक समन्वीत ब्रेल पद्दत तयार केल्या. अंधकल्याण संघाचो व्हड कार्यकर्तो आनी एक संस्थापक अल्पाईवाला हाणें रोमन ब्रेल लिपीवयल्यान भारतीय ब्रेल लिपी तयार केली. ही लिपी मागीर अंधकल्याण संघावतीन मुंबय उजवाडाक हाडली. हे लिपीत अक्षरलेखन, अंकलेखन हांचे वांगडाच गणित, वेगवेगळ्या प्रकारांची विज्ञानां हातूंतल्या वेगवेगऴ्या प्रकाराचीं चिन्नां दाखोवं येतात. ब्रेल लेकनाखातीर विशिश्ट प्रकाराची पाटी, टोचो(स्टायलस) आनी कागद आदी साधंना वापरतात. ब्रेल टंकलिखाणा खातीर टंकलेखन यंत्रावरी यंत्रां उपलब्ध आसात. ह्या ब्रेल यंत्रावरवीं ब्रेल लिपींत बरप करतात. १९६१त कुड्ड्यांचे एके अमेरुकन मुद्रण प्रकाशन संस्थेन वल्ड बुक एल्सायक्लोपिडया हो विश्र्वकोश ब्रेल लिपींत हाडपाचो योसस्वी यत्न केला. ताचे १४५ खंड आसून वजन सुमार ३२० किग्रॅ. आनी उंचाय ११३मी. आसा.
देवनागरी ब्रेल लिपीचे तक्तोः-
