भगीरथ हो धर्मीक आनी दानी आशिल्लो. ताणें भागीरथीचे देगेर जायते घाट बांदले. तो यमसभेचो वागंडी आशिल्लो. ताका शिवाकडल्यान वर मेळिल्लो. त्रितुल ह्या गुरुच्या उपदेशावयल्यान ताणें राजत्याग केलो आनी दीर्घ काळाउपरांत परत राज्यग्रहण केलें.
भगीरथान उत्तर वाहिनी गंगेक दक्षिण वाहिनी करुन लौकिक अर्थान उत्तर भारताचें दुकळाचें संकश्ट पयस केलें, अशें जाणकारांचें मत आसा.
भजन
भक्तिचो एक प्रकार. ताळ, पखवाज आनी खूबदां बाजो, पेटी, तंबोरो, चिपळ्यो आनी झांड ह्या वाद्दांचे साथींत ईश्र्वर-गुणांचें वर्णन वा नामस्मरणाचेर आदारीत काव्य रचना गावप हाकाच भजन अशें म्हणटात. भजनाची सुरवात भागवताच्या काळासावन जाली अशें मानतात. भागवताचो कालखंड इ. स. प. ३०० अशें मानिल्ल्ायन तेन्नासावन, भारतांत विंगड विंगड प्रांतांत भजनाची पद्दत सुरु जाली अशें मानूं येता.
भजन सुरु करचे पयलीं मुखेल, सांप्रदायिक देवतेची प्रतिमा व्यासपिठार दवरुन पुजा करतात. उपरांत ताळ, पखवाज, हांकां गंधफूल घालतात आनी साथीदारांक बुको लावन तांकां नमस्कार करतात. हाका वीणेकरी अशें म्हणटात. इश्टदेवता, कुलदेवता हांचें संस्कृत श्लोकांत स्मरण करतकच प्रांतीय भाशेंत भजनाक सुरवात जाता.
भजन हो गावपाचे पद्दतीप्रमाण सुगम शास्त्रीय संगिताचो वा सुगम संगिताचो प्रकार म्हणूं येता. परंपरीक संतकवींचीं भजनां, धृपदधमार गायकीच्या वा शास्त्रीय रागदारीच्या आंगान गायल्यार तांकां 'पद' अशें म्हण्टात. हीच रचणूक, सुगम शास्त्रीय संगिताच्या ठुमरीदादरा गायकीच्या आंगान गायल्यार तिका 'भजन' म्हण्टात. भजन एक गायक वा समूह स्वरांत सामुदायिक रितिनूय म्हण्टात. सुगम संगिताच्या वा लोकगिताच्या आंगान भजन गायल्यार एकतारी, झांज, चिपळ्यो हीं वाद्दां वापरतात. हे पद्दतींत काव्यार्थाक म्हत्व आशिल्ल्यान आलापीचो भाग नासता. उरफाटें, ठुमरी-दादरा गायकीच्या आंगान भजन गायल्यार साहित्याचें म्हत्व उणें करिनासतना संगिताचे नदरेन विंगड विंगड तरांनी आळोवन भजन म्हणप जाता.
भजन जे गायकीच्या आंगान गायतात ते प्रमाण तबलें, धोलकें, पखवाज, ताळ हीं वाद्दां वापरतात. हेचखातीर भजन हो गीतप्रकार शास्त्रीय रागदारीपसन सगम तशेंच लोकसंगितामेरेन विंगड विंगड संगीत प्रकारांच्या गायकींचो ढंग घेवन प्रदेश तशेंच काळाप्रमाण विस्तारीत गेला हें कळटा.
दर एका संप्रदायाची भजनाची तरा वेगळी आसता. महाराष्ट्रांत वारकरी संप्रदायान भजनाची परंपरा संत नामदेवाच्या काळासावन सुरु केली. हाचेपयलीं महानुभाव पंथांत मठसंगीत आशिल्लें, पूण तें फकत मठांतल्या शिश्यांपुरतेंच मर्यादीत आशिल्लें. वारकरी संप्रदायान भजन सगळ्यांक मुक्त केलें. ताच्या भजनांच्या समुहाक 'फड' म्हण्टात. वारक-यान जीणभर त्या फडाक एकनिश्ठ रावंक जाय असो नेम आसा. ताचें काय थरायिल्लेच अभंग म्हणपाचे आसतात. हे फड आषाढ शुध्द एकादस ते कार्तिक शुध्द एकादशीमेरेन पंढरपूरांत आनी कार्तिक वद्द पाडवो ते उमाशेमेरेन आळंदीक आसतात.
संतांच्यो पालख्यो पंढरपूराक येतना 'चक्री भजनां' जातात. चक्री बजन म्हळ्यार एका फाटोफाट भजन म्हणप. कांय खास देवभक्तांचीं सवंगां घेवन अभंगाच्या रुपान जावपी संवादाक 'सोंगी भजन' म्हण्टात. 'बारी भजनां' सगळ्यांत बरें भजन कोण म्हणटा हाची सर्त आसता. तशेंच, 'रिंघण भजन', 'भारुड भजन' अशींय कांय वुठ्ठलपंथी भजनां आसात.
उत्तर हिंदुस्थानांत, भजन करपी मंडळाक 'भजनी मंडळी' अशें म्हण्टात. बंगालांत गौडी संप्रदायाचीं भजनां म्हण्टात चतुःसंप्रदाय आखाड्यांत करताल, मृदंग घेवन तुलसीदासाचीं सगूण तशेंच सूरदास, मीराबाई, कबीर हांचीं निर्गूण भजनां म्हण्टात. शैव आखाड्यांत शिववर्णनाचेर आदारीत शैव पदां आनी वैश्णव भजनांनी मदीं मदीं राम, कृष्ण हांच्यो कथा येतात. ह्यो कथा वीणेकरी वा पेटीवालो सांगता. हें भजनी मंडळ विशिश्ट उत्सवांक त्या त्या तीर्थक्षेत्रांनी उपस्थीत आसता.
कर्नाटकांत भजनी मंडळाक 'भागवतर' म्हण्टात. तातूंतलो मुखेल भागवतर फेर धरुन नाचता आनी ताचेवांगडा बाकीचे कथानकप्रधान भजन म्हण्टात. गोंयांत खास करुन खेड्या-पाड्यांनी, थळाव्या देवळांत थरावीक दिसा, वा सात दीस चलपी भजना सप्ताह चलतात. तांचेच जोडयेक मडगांवची दिंडी, वास्कोचो सप्ताह, नागेशींचो सप्ताह हे वर्सुकी भजनाचे उत्सव गोंयांत व्हड दबाज्यान चलतात. हे उत्सव सुरु जायत सावन गोंयची शांतं ठाय लयेंतली पोरनी भार्गक भजन पद्दत वचून तिची सुवात पंढरपूरी भागवत संप्रदाय भजन पद्दतीन घेतल्या. मनोहर बुवा शिरगांवकार, नरहरीबुवा वळवईकर, हे गोंयचे नामनेचे गायक भजना कलाकार. गोंयची कला अकादेमी सर्गेस्त मनोहरबुवा शिरगांवकार यादस्तीक दर वर्सा भजना सर्त घेता.
पूरक नोंदः भक्ती.
भट, आत्माराम रावजी
(जल्मः १२ मे १९०५, रत्नागिरी; मरणः १८ जानेवारी १९८३, पुणें).
