नांवाच्या दोन प्रेमिकांचेर बरयल्लें हें एक काल्पनिक प्रणयनाट्य. नाटककारान ह्या नाटकावरवीं उदात्त मोगाची देख लोकांमुखार दवरपाचो एक सफळ यत्न केला. तेच भाशेन, धर्माविरोधी मोग समाजाक मुखार व्हरुंक शकना, देखून तसल्या मोगाक बळगें दिवंक जायना, अशें नाटकाकार ह्या नाटकांत सुचयता.
भवभुति गंभीर वृत्तीचो आनी तापट स्वभावाचो आशिल्लो अशें ताच्या नाटकांवयल्यान स्पश्ट दिसता. ताका आपले विद्वत्तेचो, कवित्त्वाचो आनी रसीकतायेचो अभिमान आसलो. आपणाले विद्वत्तेप्रमाण आपले बरपावळीक मान मेळचो अशें ताका दिसतालें. देखून आपलें महावीरचरित नाटकाचे पांच अंक बरोवन जातकच त्या काळांतल्या विद्वानांक आनी रसिकांक परिक्षण करपाखातीर दिले. जाणकारांनी तें नाटक हलक्या दर्ज्यांचें मानून तातूंतले कांय दोश दाखयले. तेन्ना भवभूतिक खूब राग आयलो. ताणें महावीरचरित नाटक अदर्यारुच सोडलें आनी ह्या गर्विश्ट पंडितांची संगत सोडून उत्तरेकडेन गेलो.
'म्हजे प्रतिभेक न्याय दिवपी, आपलेपणान समजून घेवपी आत्मो केन्ना तरी, खेय तरी मेळटलोच; काळ अनंत आसा आनी पृथ्वी विशाल आसा' ह्या ताच्या उतरांवयल्यान अशें दिसता, भवभूति विद्वान व्यक्ती आसुनूय ताका ताच्या भोंवतणच्या मनशांकडल्यान फावो तसो मान आनी कीर्त मेळ्ळिना. ती ताका झगडून घोवंची पडली आसूंक जाय अशें कांय अभ्यासक मानतात.
भवभूतीच्या नाटकांचे हेर भाशांनीय अणकार जाल्यात. महावीरचरित-इंग्लीश उत्तररामचरित-इंग्लीश आनी फ्रेंच; मालतीमाधव-फ्रेंच, जर्मन आनी इंग्लीश.
प्रकाश पाडगांवकार
भवाईः गुजरात-राजस्थानांतल्या लोकनाचाचो एक परंपरीक प्रकार. असाईत ठाकूर ह्या गुजराती साधुक भवाईचो जनक मानतात. ह्या मूळ गुजराती लोकनाट्याक राजस्थान-माळव्यांत नृत्य-नाट्याचें स्वरुप मेळ्ळां. नाच-पदां म्हणपी एका नागाजी नांवाच्या जाटान सुमार ४०० वर्सांपयलीं ताका हें स्वरुप दिल्ल्याचो उल्लेक मेळटा. तेन्नाच्यान थंय भवाईचे पंगड तयार जाले आनी ते गांवागांवांनी भोंवन भवाई नाचाचे खेळ करुन लोकांक रिझोवपाक लागले. देखुनूच थंयच्या लोकनर्तकांमदीं भवाईक एक स्वतंत्र सुवात मेळ्ळी, अशें आईन-इ-अकबरींतल्या भवाईचो जो उल्लेख आयला ताचेवयल्यान कळटा. गुजरातांतल्या तरगाळ जातीचो लोक परंपरीक तरेन भवाई खेळ अजुनूय करतात.
गुजराती भवाई नाट्याची कथा चडशी लोकगितांचेर आदारिल्ली आसता आनी ती चार अवस्थांनी विभागिल्ली आसता. पयले अवस्थेंत हंसोली आनी नरवाहन हांची आनी दिसरे, तिसरे तशेंच चवथे अवस्थेंत हंसराज आनी वच्छराज नांवाच्या जुंवळ्या तीन जल्मांची कथा आसता.
गुजरातांतलें भवाई लोकनाट्य आनी राजस्थआनांतलें भवाई नृत्यनाट्य हांच्या खेळांत चडसो फरक नासता. दोनूय प्रकारच्या भवाई खेळांक खास अशी रंगमाची नासताच. खंयचोय रस्तो, देवळामुखार वा खंयच्याय उकत्या जाग्यार हे लोक आपलो खेळ करतात. ह्या खेळाक तांचो खास असो पड्डो नासता. ते कसलेंय लुगट वा शेंदरी पड्ड्याचे सुवातेर लायतात.
प्रत्यक्ष खेळाक सुरवात करचेपयलीं सुमार १० चौखण फूट (सु. ३. ४८ चौ.मी.) इतली सुवात निवळ करुन थंय रंगदेवतेची स्थापणूक करतात. हे रंगदेवतेच्या आसना सकयल शुभचिन्न म्हणून त्रिशूळ आनी आसना फाटल्या पड्ड्याचेर वेनबुट्टी चितरायतात. उपरांत दिवो लावन, दोन प्रार्थना गितांनी रंगदेवतेची प्रतिश्ठापना करतात. हे रंगभूंयेक ते खुबूच पवित्र मानतात. थंय पेटपी दिवो सुरवेक सावन खेळ सोंपमेरेन दुसऱ्या दिसा म्हणजे मुखेल पात्रान आपल्या पांयांतले चाळ सोडयमेरेन पेटत दवरपाची चाल आसा.
भवाईंतल्या पात्रांचें न्हेसण सादें आसता. तोंड पयलीं तुकतुकीत करुन ताचेर खडू, कुकूम आनी काजळाच्यो रेगो ओडटात. तातूंत विदुशकाचें तोंड हेर पात्रांपरस चड भडक आसता.
खेळ सुरु जावंचे पयलीं ते पांच-सात पदां गावन देवीची तुस्त करतात. उपरांत दणेशाचो प्रवेश जाता. ताचे उपरांत फाटोफाट हेर कांय प्रसंग दाखयतात. दर देखाव्यांत विदुशक (रंगलो) आसताच. तो फकाणां-मस्कऱ्यो करुन लोकांक हांसयता. पात्रांचें भाशण पयलीं थारायल्लें नासता. तांकां आयत्या वेळारजें येवजता तेंच तीं उलयतात. बायलांचो भेस केल्लें पात्र प्रेक्षकांमुखार येवन तेलांत भिजयल्लो कांकाडो स्वताभोंवतणी घुंवटायत अभिनय करता. खंयच्याय खेळांत नायक, लायिका आनी विदुशक अशीं तिनूच पात्रां आसतात.
भवाई नृत्यनाट्यांतलीं पदां तालासुरांत आसतात. वाद्याचे आनी गायनाचे स्वर चडशे पंचमांत वा धैवतांत आसतात. पात्रांचे शब्दोच्चार
