वा वनज हें उतर आयलें आनी हाचेवयल्यान ह्या लोकांक बंजारा वा बनजारा हें नांव मेळ्ळें अशें म्हणटात.
बंजारा लोक ‘गोलामटी’ ही बोलीभास उलयतात. तांची ही भास मारवाडी भाशेभाशेन आसून राजस्थानी, गुजराती आनी हिंदू भाशांचो प्रभाव तिचेर चड आसा. बंजारा लोक ज्या वाठारांत रावतात, थंयची भासूय ते उलयतात.
बंजारा बायलो रुपान सोबीत आसतात. त्यो तांबड्या वा निळ्या रंगाचो घागरो घालतात. तसल्या रंगाची हारशे, मणी लायिल्ली ओडणी घेतात आनी भरतकाम केल्ली भडक रंगाची चोळी घालतात. हातांत कोंपरामेरेन हस्तिदंतांचीं, शिंगांचीं वा पितूळचीं कांकणां घालतात आनी दंडांत वाकी घालतात. तरांतरांचीं फुलां माळटात. बंजारा दादले ऊंच, गोरे वा सावळ्या वर्णाचे, काटक आनी बळिश्ट आसतात. ते धोंतर न्हेसून सदरो घालतात आनी माथ्याक धवें वा रंगीत मुंडाशें बांदतात.
बंजारा लोकांभितर हिंदू, शीख, जैन आनी मुसलमान ह्या धर्मांचे लोक आसात. तशेंच प्रांताप्रमाण बंजाऱ्यांचे मराठा, कानडी, गुजराती अशेय भेद आसात. बिहार आनी ओरीसा ह्या राज्यांनी तांकां आदिवासी म्हणून मान्यताय मेळूंक ना. हेर सुवातींनी तांकां अनुसुचीत जमातींनी घेतल्यात. महाराष्ट्र राज्यांत तांकां विमुक्त जातीचो पांवडो दिला. आंध्र प्रदेशांत तांकां सुगाळी, दिल्लींत शिरकिवन, राजस्थान आनी केरळांत गवरिया तशेंच गुजरात राज्यांत चारण म्हणून वळखतात. एन. एफ. कंबलीज हाच्या मतान बंजाऱ्यांच्यो चार मुखेल पोटजाती आसात त्यो अशो – चारण, मथुरिया, लमाण आनी धाडी. तांचेभितर राठोड, परमार वा पवार, चाहमान वा चौहान, जाडोत वा जाधव वा मुखिया अशो चार कुळी आसात.
पावसाच्या दिसांनी हे लोक ल्हान खोंपी बांदतात. हे वस्तीक ‘कुडी’ वा ‘छावणी’ म्हणटात. दसरो जातकच ते दुसरे सुवातेर तात्पुरत्यो वसणुको उबारतात. तांकां ‘तांड’ अशें म्हणटात. प्रवासांत हे लोक पाले उबारतात. दरेका तांड्याचो नाईक नांवाचो मुखेल आसता. तो अडीअपचणींच्या वेळार लोकांक आदार दिवन मार्गदर्शन करता. तांड्याचे पंचायतीचोय तो अध्यक्ष आसता.
तुळजाभवानी, शकर, बालाजी हीं बंजाऱ्यांची कुलदैवतां आसात. तशेंच, राम, मारुती, अंबाबाई, मरिअम्म, महाकाली, सती, शीतलादेवी, कालिका, आसावरी, बंजारीदेवी सेवाभाया आनी मिठुभुकिया ह्या दैवतांकूय ते भजतात. पितरांक देवासमान मानून दर वर्सा तांच्या नांवान बकरो बळी दितात. बंजाऱ्यांचो भुतांखेतांचेर खूब विश्र्वासआसा. हे लोक होळी, दसरो आनी गोकुळाश्टम हे सण मनयतात.
बंजारा लोकांभितर एकाच कुळांत लग्नां जायनात. दक्षिणेंतल्या चलयांची। लग्नां ल्हानपणांतूच जातात. चारण आनी लमाण ह्या पोटजातींनी चलयांची पिरायेंत येतकच लग्नां करतात. कानडी मुलाखांतल्या बंजाऱ्यांची लग्नां उसरां जातात, पूण तांचेमदल्यो चडशो चलयो जल्मभर आंकवार रावतात. सादारणपणान नायकाची परवानगी घेवन सोयरिकेचें उलोवणें जाता. उपरांत साकरपुडो वा ‘गूळ’ नांवाचो एक विधी जाता तेन्ना एक मनीस उबो रावन एक दोहा म्हणटा.
बंजाऱ्यांच्या विंगड विंगड पोटजतींतल्यन लग्नसुवाळ्यांनी चड उण्या प्रमाणांत फरक आसता.
बायल गुरवार आसतना घोवान, प्रेताक अग्नी दिवप ना वा कसलेंच धाडसाचें काम करचें न्हय असो ह्या लोकांमदीं नेम आसा. स्थायीक जाल्ले लोक बाळंत जावपी बायलेखातीर वेगळी खोंप बांदतात. पांच दीस सुवेर पाळटात. पांचव्या दिसा सटीची पुजा करतात. पांच भुरगीं आनी बाळंतीण हांच्या गळ्यांत आनी पायांनी गंवाच्यो माळो बांदतात. खोंपीपसून थोड्या पयसुल्ल्या जाग्यार होम करतात आनी गंव उडयत कांय बायलो बाळिंणीक होमामेरेन व्हरतात. सव्या दिसा बांळतीण कुडींतल्या सगळ्या भुरग्यांचे पांय धुता आनी तांकां जेवण वाडटा.
मेल्लो मनीस लग्न जाल्लो आसल्यार ताचें मडें लासतात आनी लग्न जावंक नाशिल्ल्यांचीं मडीं कसलोच विधी करिनासतना पुरतात. तीन दीस सुतक पाळटात. बाराव्या दिसा सोयऱ्या – धायऱ्यांक जेवण घालतात. बंजारा लोकांभितर रडपाचें विधीपुर्वक प्रदर्शन करतात.
बंजारा लोक हे चडशें वेपारी. तेचपरी रानदोंगरार मेळिल्ले मोलादीक खडे, म्होंव, गोम, एकठांय करून ते विकतात. तातूंतले चडशे लोक शेतकाम आनी मजुरी करतात.
कांय बंजारी ढाडी (भाट) आसून ते संगिताचे जाणकार आसात. पुर्वजांची तुस्त करपी पदां म्हणटात. तांकां नाच खूब आवडटा. नगरा, सोरोप आनी मोर हे नृत्यप्रकार तांचेमदीं चड लोकप्रिय आसात. तशेंच टांगेरो आनी ऊडनो हे नाच चड नामनेचे आसात. बंजाऱ्यांचे लोकांनाच आनी लोककथा नांवाजिल्ल्यो आसून ते भावनीक उद्देशून पदां म्हणटात. –कों. वि. सं. मं.
बंड : खंयचीय प्रस्थापित सत्त वा समाजीक, अर्थीक वेवस्था उमथून उडोवपाखातीर केल्लो रासवळ उठाव. अमेरिकेंत बंड हें उतर फुटीरपणाक समानार्थी अशें वापरतात. चालंत समाजीक आनी धर्मीक चाली – रिती, नेमांक तशेंच दायजान चलून आयिल्ल्या विचारांक उक्तो आनी स्पश्ट विरोध करप अशा अर्थानूय वापरतात. इंग्लिशींत बंड ह्या उतराक ‘रिबेलीयन’ (Rebellion) अशें म्हणटात. सैनिकांनी केल्ल्या आज्ञाभंगाकूय बंड म्हणटात.
कौटिल्य, ऍरिस्टॉटल, प्लेटो आनी हेर जाणकारांनी बंड किद्याखातीर जाता हाचेर विचार मांडल्यात. व्यक्ती, समाज आनी राज्य हांचेमदलो संबंद इबाडटकच बंड जाता, अशें पुर्विल्ल्या विचारवंतांचें मत. राश्ट्रवादी
