मठः ब्रह्मचारी, साधू, संन्यासी, भिक्षू आदी बायलां वा दादल्यांच्या निवासस्थानाक सादारणपणान मठ अशें म्हण्टात. संस्कृतांतल्या मठ (वास्तव्य करप) ह्या धातूपसून हें नांव तयार जालां. अमरकोशांतले व्याख्येप्रमाण मठ म्हळ्यार छात्रांचें निवासस्थान. धर्मीक उपासना करीत जिवित घालोवप आनी संन्यासाकडे वळपी मनशाची सैमीक प्रवृती हांकां लागून मठसंस्था जल्माक आयली अशें म्हण्टात. भारतीय लोकांक मोक्षाची ओड आशिल्ल्यान पुर्विल्ल्या काळासावनच तांणी मठसंश्थेचो आलाशिरो घेतिल्लो.
पारलौकिक जिवितावांगडाच मठसंस्था, ऐहिक स्वरुपाचींय कामां करता. देखीक- कांय कडेन ती भलायकेविशींचीं कामां करता तर कांय धर्मांत राजकीय आनी सैनिकी स्वरुपाचीं कामां करता. शिक्षणसंस्थांची निर्मिती करपाचें तशेंच संस्कृतायेचीं खाशेलपणां फुडल्या पिळग्यांमेरेन तिगोवन दवरपाचें कामय मठ संस्था करतात. युरोपांत रोमन सम्राज्य लयाक वतकच सुमार एक हजार वर्सां संस्कृतायेचे राखणेचें काम मठसंस्थेंन केलें अशें म्हण्टात.
हिंदू मठः बौध्द संघाची निर्मिती जावचे पयलीं सावन हिंदू धर्मांत आश्रमवेवस्था आशिल्ली. पूण प्रत्यक्षांत मात मठसंस्था नाशिल्ली. बौध्द धर्माच्या उदया उपरांत मात हिंदू धर्मांतय मठसंस्थेचो विकास जालो. मठ ही रावित्याची कायमची सुवात आसपापरस धर्मशाळेसारकेंच प्रवासांतलें मुक्कामाचें एक ठिकाण म्हूण ताचो उपेग जातालो. महंत मठांत सदांच रावताले आनी भोवडेकारांची वेवस्था पलेताले. मठाच्या मुखेल्याक मठाधिपती, मठाध्यक्ष अशें म्हण्टाले. वेगवेगळ्या संप्रादायांचे वेगवेगळे मठ आसतात आनी अनुयायी आपापल्या संप्रदायाच्या मठांत रावतात. खूबदां देवळांक जोडून मठ, तर कांय वेळा मठांक जोडून देवळां अशी स्थिती दिसून येता. देखीक- गुजरातांतलो येवूरचो मठ सोमनाथाच्या देवळाक जोडला. तर कदंबेश्र्वराचें देवूळ बंकापूरच्या मठाक जोडलां.
कांय मठांकडेन संपत्ती आनी जमीन व्हड प्रमाणांत आसता. कारण सामान्य मनशांसावन राजांमेरेनचे सगळ्या थरांतले लोक मठांक वेगवेगळ्यो देणग्यो दित आसतात. अशो देणग्यो दितकच पुण्य मेळटा, असो लोकांचो भावार्थ आसा. पुण्यप्राप्तीचे इत्सेक लागूनच मठ बांदून ताचें दान दिवपाची प्रथा दिसून येता. देशाच्या वेगवेगळ्या वाठारांत शैव, वैश्णव, महानुभाव संप्रदायाचे वेगवेगळे मठ सांपडटात. वीरशैवांचेय मठ दिसून येतात. रामानुजाचार्य, वल्लभाचार्य, मध्वाचार्य, चैतन्य महाप्रभू ह्या आचार्यांनी सुरु केल्ले संप्रदायांचे वेगवेगळे मठ दिसून येतात. आद्य शंकराचार्यान बद्रीनाथ, व्दारका, जगन्नाथपुरी, शृंगेरी आनी कांची कामकोटी ह्या सुवातींनी स्थापन केल्ले मठ सगळ्याक नामनेक पावल्यात. गोसाव्यांचे जायते आखाडे वा मठ भारतांत आसात. समर्थ रामदासान कितलेशेच मठ स्थापन केल्ल्याचें सांगतात.
बौध्द मठः बौध्द धर्मांत मठसंस्थेक खूब म्हत्व आसा. बौध्द धर्मांत मठसंस्था ह्या अर्थान संघ हो शब्द वापरतात. बौध्द धर्मांत मठसंस्था स्वता गौतम बुध्दाच्या काळांतूच अस्तित्वांत आयिल्ली. बौध्द मठांक विहार अशें म्हण्टात. आराम, संघाराम अशे शब्दय मठ ह्या अर्थान वापरतात.
सगळ्या जातींच्या लोकांक विहारांत प्रवेश मेळटाले आनी बौध्द धर्मांचें हें एक खाशेलपण आशिल्लें. गौतम बुध्द, बायलांक बौध्द संघांत प्रवेश दिवपाक सुरवेक तयार नाशिल्लो. पूण आपली मावशी तशेंच शिश्य आनंद हांच्या आगऱ्याखातीर ताणें बायलांकय भिक्षुणी जावन मठांत रावपाची परवानगी दिली. भिक्षूंक मठांतल्या राबित्यांत अध्ययन, आचरण, भेस, भिक्षा ह्या गजालींविशीं वेगवेगळ्या नेमांचो पाळो करचो पडटालो. तक्षशिला, नालंदा हांगाच्या विहारांची शिक्षणीक केंद्रां म्हूण नामना जाल्या. भारतांतल्या वेगवेगळ्या वाठारांत कितलेशेच विहार आशिल्ले. बिहार प्रांताक थंय व्हड संख्येन आशिल्ल्या विहारांवयल्यान तें नांव पडलां.
जैन मठः जैन धर्मांतय मठसंस्थेक बरेच म्हत्व आसा. दक्षिण भारतांत कारंजा, लातूर, मालखेड, कोल्हापूर, मुदबिद्री, कारकल, हुमच हांगा जैन मठ आसात. उत्तर भारतांत गिरनार, शत्रुंजय, पावापुरी, कुंथलगिरी ह्या तीर्थथळांत जैनांचे मुखेल मठ आसात. कितल्याशाच मठांवरवीं हालीं धर्मीक, तंत्रीक आनी वैजकी शिक्षणाचीं विद्यालयां आनी महाविद्यालयां चलोवपाचें म्हत्वाचें कार्य चलता.
खिस्ती मठः मोनाथेइन ह्या ग्रीक शब्दापसून मोनॅस्टरी हो शब्द घडला. ताचो अर्थ एकांतवासांत, जगापसून अलिप्त रावप. हातूंत कॉनव्हेंट चो आस्पाव जाता. लॅटीन(convenire) म्हळ्यार एकठांय येवप, ह्या शब्दापसून ताची उत्पती जाल्या. तातूंत मठांत मतां दिवपाचो पूर्णाधिकार आशिल्ले मठवासी, मठांत रावपी सगळे आनी मठ हांचो आस्पाव जाता. हो शब्द धर्म- बगिनींच्या (नन्सच्या)पंगडाखातीर आनी त्यो जंय रावतात ते इमारतीखातीरय वापरतात.
पाखोमिओस हाणें इ.स.३२०-२५ च्या सुमाराक, इजिप्तांतल्या ताबेतीस हांगा पयलो मठ बांदलो. ह्याच शेंकड्याच्या मध्याक बायलांखातीर मठ स्थापन केले. सव्या शेंकड्यांत अस्तंत युरोपांत मठांचो विस्तार व्हड प्रमाणांत जालो. सेंट बेनेडिक्टान इटलींतल्या माँटी कासिनो हांगा मठे स्थापन केलो.
खिस्ती मठवासियांचें जिवित तीन मुळाव्या प्रतिज्ञांचेर आदारिल्लें आसा. तांकां सुवार्तासंमत(evangelical) प्रतिज्ञा म्हण्टात. मठांत रावतल्यान आजन्म ब्रह्मचारी रावप, सदांच अर्थीक दारिद्र्यांत रावप आऩी आज्ञापालन (सेवा) करप अशो ह्यो तीन प्रतिज्ञा आसात. मध्युयगांत मठांनी झुजां आनी हेर संसश्टांनी पिडील्ल्या लोकांक
