गोपरास वा गोष्ठ :
कृष्ण- बलरामाक गोपाळाचें काम करपाक नारद शिकयता. गोपाळांचे विनंती प्रमाण नंद आनी यशोदा हे कृष्ण-बलरामांक गायो राखपाखातीर धाडटात. कृष्ण-बलराम आनी गोपाळ वृंदावनांत खोशयेन नाच करतात. भूक लागतकच ताडवनांत वचून रानटीपणान झाडां हालोवन ते सकयल पडिल्लीं फळां खातात. ह्या ताडवनाचेर प्रभुत्व आशिल्लो धेनुकासुर हो राकेस रागान गोपाळांक रानाभायर घालपाचो यत्न करता. बलराम ताडवन सोडपाचें न्हयकारता आनी दीर्घझुजा उपरांत धेनुकासुराचो वध करता. उपरांत परत जेन्ना गोपाळ वृंदावनांत खेळूंक लागतात, तेन्ना बकासुर तांकां आव्हान दिता आनी कृष्ण ताका प्रत्युत्तर दिता. ताचेकडे झुजून ताका मारता. निमाणें दुश्ट प्रवृत्तीचो नाश करूक कृष्ण-बलराम आपल्या घरा परततात.
उत्खलरास :
कृष्णाच्या भुरगेपणांतके प्रसंग हे ह्या रासाचे मुखेल विशय आसातात. कृष्ण हेर गोपांवांगडा धंय-लोणी चोरून गोपींक चाळयता. गोपी यशोदेकडे कागाळ करतात. यशोदा कृष्णाक खलबत्याक बांदून दवरता, पूण कृष्ण खलबत्यासयत पळून वता. दोन झाडां मदल्यान जबरदस्तीन वता आसतना आपली सुटका करून घेता.
लाय-हरोबा :
विश्र्वाच्या पुर्विल्ल्या तत्त्वागिन्यानाचें दर्शन घडोवपी ‘लाय-हरोबा’ हो सगळ्यांत म्हत्वाचो नाचप्रकार आसा. सात देव-देवतांनी हे विश्र्व कशें निर्माण केलें, हाचें वर्णन ‘लायसेम जगोई’ ह्या लायहरोबाच्या एका प्रकारांतल्यान केला. लास्यशैलींतले तीन नाच आनी तांडव शैलींतले तीन नाच अशे वट्ट स नाच मेळून हो नाचप्रकार जाला.
सप्तप्रदक्षिणानर्तन :
हो नाच लग्नावेळार करतात. माटवांत सप्तपदीच्या वेळार नर्तन करपी चलयो हातांत फुलां आनी वरमाळ घेवन न्हवऱ्याच्या भोंवतणी वाटकुळीं घुंवतात. वरमाळ घालतना व्हंकलकार व्हंकलेच्या रुपाचें वर्णन करता. उजवाडांत झगमगपी भेस, नाचपी नर्तकी, सुरेल संगीतस्वर, मदंगांचो नाद ह्या सगळ्यांचें मेळून एक अप्रूप लग्नचित्र तयार जाता.
थांग-हाईबा :
पयलीं झुजाक वचपी मणिपुरी लोक तरसाद-नाच करताले. हाकाच ‘थांग-हाईबा’ म्हण्टात. ‘थांग’ म्हळयार तरसाद आनी ‘हाईबा’ म्हळयार घुंवडावप. आतां तरसाद घेवन झुजाक वचचेले प्रसंग नासले तरी सध्या हो नाच शंकराच्या उत्सवावेळार शिव मंदिरांत जाता.
संकीर्तन :
मणिपूरच्या कलात्मक विश्र्वांत रासलीलेइतलें म्हत्व आशिल्लो ‘संकीर्तन’ हो नाचप्रकार प्रचलित आसा. देवाच्या पुजाविधीच्या वा सामुहिक प्रार्थनेच्या रुपांत आशिल्लो संकीर्तन हो म्हत्वाचो धर्मीक नाच आविश्कार आसा. ‘करताल चोलम्’ आनी ‘पुंग चोलम’ सारकिल्या कठीण नाचप्रकारांचो आस्पाव आशिल्लो. संकीर्तन हो एक अप्रूप नाचप्रकार आसा. संकीर्तन हें वर्सभर वेगवेगळ्या समाजीक प्रसंगावेळार- जल्म, मरण, लग्न आदी प्रसंगांवेळार तशेंच राधाकृष्णाच्यो चरित्रकथा आनी आख्यायिका हांचेकडे संबंदीत अशा सगळ्या म्हत्वाच्या धर्मीक प्रसंगावेळार करतात. रासलीलेची प्रस्तावना म्हूण संकीर्तनाचो उपेग जाता. परंपरेप्रमाण संकीर्तनाच्या प्रयोगांत नाच आनी रचना, दिग्दर्शन, गीत, संगीत, ताल, लय, भेस हे विशय बारीकसाणीन हाताळटात.
रासलीलेंत वापरतात तें संगीत हें हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगिताचेर आदरित आसून तें खूब जितेंजिवें आसता. सुक्ष्म भावना आनी संवेदना ताचेवरवीं समर्थपणान व्यक्त करतात. मुरली, शंख, इसराज, ल्हान झांजो, मृदंग ह्या वाध्यांची ह्या संगिताक साथ आसता. जयदेव, चंडीदास, गोविंददास, ज्ञानदास ह्या म्हान भक्तकवींनी पदां बरयल्यांत. ह्या पदांनी शृंगारीक भाव लेगीत उदात्त पातळेचेर दाखयतात. हीं पदां संस्कृत, ब्रजबुली आनी मेईथेई ह्या भासांनी बरयल्लीं आसातात. ह्या नाचाचीं पाठ्यपुस्तकां म्हूण ‘गोविंद संगीत लीलाविलास’, ‘कृष्णरससंगीत’, ‘उज्ज्वलनीलमणी’ हीं पुस्तकां वापरतात.
मणिपुरी नाचांत वापरतात तो भेस आनी अलंकार ओडलायणे आनी कलात्मक आसतात. हारशाच्या कुडक्यांनी भरतकाम केल्लो कडक गोल घागरो राधा आनी गोपी घालतात. ताचेर दुसरो एक नाजूक आनी सुक्ष्म भरतकाम केल्लो घागरो आसता आनी पारदर्शक ओडणी आसाता. कृष्ण खूब मोलादीक आनी सजयल्लो मुकूट घालता. सगळीं पात्रां बरे वातारवरण निर्मितेक फावशे अलंकार आनी भेस घालतात.
मणिपुरी संप्रदायांतल्या मुखेल नृत्यगुरूंत स्वरूपानंद, रसानंद,
