थोरानिसाबी, कान्हार शर्मा, अमुबी सिंग, बिपिन सिंग, नादिया सिंग, सिंघजीत राजकुमार, सुरेंद्र सिन्हा, देवेंद्र सिन्हा हांचो आस्पाव जाता. झवेरी भयणी, कलावती सिंग, सविता मेहता, ह्यो नामनेच्यो नर्तकी जावन आसात. इंफाळांतल्या ‘जवाहरलाल नेहरू मणिपुरी डान्स अकादेमी’ आनी ‘गोविंदजी नर्तनालय’ ह्या संस्थांतल्यान मणिपुरीचें शास्त्रोक्त प्रशिक्षण दितात.
- कों. वि. सं. मं.
मणिपुरी भास :
मणिपूर प्रदेशांत उलयतात ते भाशेक मणिपुरी अशें नांव आसा. हे भाशेक मैतैरोल, मेईथेई अशींय नांवां आसात. मणिपुरांत आनीकूय हेर बोली प्रचारांत आसात. पूण मणिपुरी भास राज्यांत सगळ्याक उलयतात आनी ती सगळ्यांक समजता. आसामाच्या कांय वाठारांनी आनी बांगला देशांतूय मणिपुरी भास उलयतात. तशेंच त्रीपुरा आनी ब्रह्मदेशांतूय मणिपुरी भाशिक लोक आसात.
पुर्विल्ले मणिपुरी भाशेक लिखाण पद्दत नाशिल्ली अशें कांय विव्दानांचें मत आसा. पाखंग-बा ह्या मणिपूरच्या राजाच्या काळांत मणिपुरी भाशेक लिखित रूप मेळ्ळें.
तिबेटी-ब्रह्मी भाशासमुहांतल्या कुकि-चीन भाशासमुहांतल्या कुकि-चीन भाशासमुहांत मणिपुरी भाशेचें म्हत्व पुराय समुहांत सगळ्यांत चड आसा.
मणिपुरीच्या इंफाळ बोलीचो उपेग प्रमाण भाशेच्या रुपांत करतात. पूण मणिपुरीच्यो हेर बोली मणिपूरच्या उदेंत, अस्तंत तशेंच उत्तर आनी दक्षिण ह्या वाठारांनीय आसात. भशेचे नदरेन, ब्रह्मी भास तशेंच तिबेटी भाशेकडे मणिपुरी भाशेचें साम्य दिसून येता. मणिपुरीची स्वताची मेईथेई म्हूण लिपी आशिल्ली. पूण अठराव्या शेंकडयाचे निमाणेकडे बांगला वा बंगाली लिपीचो लिखाणाखातीर वापर जावपाक लागलो. अर्विल्लें मणिपुरी साहित्य बांगला लिपींत बरयतात.
पोरन्या लिखाणांतल्यान ग, द, ब आनी ज हे ध्वनी क्रमान क, त, प आनी छ अशे बरयतात. शब्दांच्या शेवटाक ब, द, ग, र हे ध्वनी आयले जाल्यार तांचो उच्चार जायना. कांय वेळां ल आनी न अदलाबदल जाता. भ, ध, झ, घ, व, श हीं व्यंजनां आर्य भाशांतल्यान घेतिल्ल्या शब्दांनी मेळटात. खंयचेय वस्तूचो भाग वा अंश हांचेखातीर शब्दावांगडा संबंदसूचक सर्वनाम पूर्वप्रत्यय म्हूण जोडटात.
मणिपुरी भाशेंत लिंग ही व्याकरणाची कोटी ना. जनावरांविशीं लिंगभेदाखातीर कांय प्रत्यय वापरतात. देखील: ला-बा = ‘नर’; अ-मोम = ‘मादी’. देखीक: सा-गोल – ला – बा (घोडो) आनी सा-गोल-अ-मोम (घोडी). मनशाखातीर वचन निदर्शक प्रत्यय सिंग वा सींग देखीक : मा-माइ-सिंग= ताचे चाकर खूब, दर एक हे अर्थ उक्तावपाखातीर विंगड विंगड प्रत्ययांचो वापर करतात. देखीक : मा-याम म्हळ्यार खूब; खी-पिक म्हळ्यार ‘दर एक’. नामउपरांत संबंद दाखोवपा खातीर ‘गी’ हो प्रत्यय लायतात. वचन आनी दादलो हेविशीं क्रियापदांत बदल जायनात. वर्तमान आनी भूतकाळांतले बदल कांय प्रत्ययाप्रमाण दाखयतात. भूतकाळाखातीर इ, ए, नी, ली. ह्या प्रत्ययांचो वापर करतात. भविश्य काळाखातीर ‘ग’ प्रत्ययाचो उपेग केला. आज्ञार्थाखातीर ‘उ’ वा ‘लू’ प्रत्ययांचो उपेग करतात. नकारात्मक आज्ञार्थाखातीर ‘ग-नु’ हे प्रत्यय वापरतात. क्रियावाचक नाम ‘बा’ वा ‘पा’ ह्या प्रत्ययांक लागून समजता. मणिपुरी भाशेंत संयुक्त क्रियापदां खूब आसात. मणिपुरि वाक्यांतल्या शब्दांचो क्रम कर्तो, कर्म आनी क्रियापद असो आसता.
संस्कृत आनी बंगाली भाशेचो बरोच प्रभाव मणिपुरी भाशेचेर दिसून येता.
- कों. वि. सं. मं.
मणिपुरी साहित्य :
मणिपुरी वा मेईथेई ही ईशान्य भारतांतली मणिपूर राज्याची मुखेल भास. ही सामान्य भास म्हूण सगल्याक उलयतात, ती सगल्यांक समजता. आसाम, त्रिपुरा, बंगाल आनी ब्रह्मदेशांतूय मणिपूरी, भास उलोवपी लोक आसात. तिबेटो-ब्रह्मी बाशाकुळांत मणिपुरी भाशेक म्हत्वाची सुवात आसा. मणिपूर राज्यांत चडशे लोक हिंदू धर्माचे आसून वैश्णव मताचे अनुयायी आसात.
पुर्विल्ले मणिपुरी भाशेक लिखाणपद्दत नाशिल्ल्यान ते भाशेंत हेर कांय साहित्य नाशिल्लें अशें कांय विव्दानांचें मत आसा. मणिपुरी भाशेची स्वताची अशी ‘मेईथेई’ म्हूण लिपी आशिल्ली. पूण ते लिपीचो उपेग फकत कांय पंडितूच करताले. अठराव्या शेंकडयांत असमिया-बंगाली लिपी उपेगांत येतकच हे लिपीचो वापर कमी जावन उपरांत बंद जालो.
इ. स. 33च्या सुमाराक पाखंग-बा ह्या मणिपूरच्या राजाच्या काळांत मणिपुरी भाशेक लिखित रूप मेळ्ळें. ह्याच काळांत पयल्योच मणिपुरी भाशेंत कथा आनी कविता बरयल्यो. उपरांत इ. स. 663 वर्सा नाओथिंखोंग राजाच्या काळांत लांगोन कुरुंबा नांवचो एक कवी जावन गेलो. ताच्या ‘चकपा-रोल’ ह्या काव्यांत युग-निर्मितीची कथा आसा. इ. स. 765 वर्सा खोंगतेकचा हाणें तांब्यापटयाचेर बरयल्लो शिबबू फंग-नबा लाइरिक नांवाचो एक धर्मीक ग्रंथ उपलब्ध आसा.
1195 मेरेन खंबा थोईबी आनी नुरा हीं दोन काव्यां, मैते पुया म्हल्यार मणिपुरी पुराण आनी राज्यकारभाराविशीं कांय ग्रंथ इतलें साहित्य मणिपुरींत निर्माण जालें.
इ. स. चो सोळावो आनी सतरावो शेंकडो हो मणिपुरी साहित्याच्या पुनर्जागृतीचो काळ मानतात. ह्याच काळांत मणिपुरी लिखित साहित्याची खूब रचणूक जाली. इ.स. 1759 ते 1811 ह्या काळांत मणिपुरी साहित्यांत पुराय परिवर्तन जालें. संस्कृत आनी बंगाली ह्या भाशांवांगडा
