मणिपुरी भाशेंत ब्रज आनी हिंदी ह्या भाशांतले शब्द येवंक लागले. ह्या काळांतल्या राजांक बंगाली भाशेविशीं खूब ओड आशिल्ल्यान ते मणिपुरी साहित्य बंगाली लिपींत बरोवंक लागले. पूण इ.स. 1891 ते 1920 ह्या काळांत ही परिस्थिती बदलली. मणिपुरी साहित्याची परतून उदरगत जावंक लागली. त्या काळांतलो मणिपुरचो राजा छुदाचन्द सिंह हाचे राजवटींत मणिपुरी साहित्याक बरेंच उत्तेजन मेळ्ळें.
श्री. कमल सिंह हाणें मणिपुरी भाशेंत पयली ‘माधवी’ ही कादंबरी आनी ‘देवयानी’ हें नाटक बरयलें. मणिपुरी भाशेंत उजवाडा आयिल्लो पयलो ग्रंथ म्हळ्यार ‘मणिपुरेर इतिहास’ हो आसून तो 1890 वर्सा मणिपूरच्या ‘पोलिटीकल एजन्ट’ हांचेवतीन उजवाडा आयलो.
विसाव्या शेंकडयाचे सुरवेक लोक आवय भाशेंतल्यान बरोवंक लागले आनी ह्याच काळांत आर्विल्ल्या मणिपुरी साहित्याची सुरवात जाली. सव्या दशकाचे सुरवातेक हिंसाचार सुरू जालो. ताचें आर्विल्लें स्वरूप नाट्यप्रयोगांतल्यान उक्तें जावंक लागलें.
कविता :
मणिपुरांतले तरनाटे कवी, नाटककार आनी हेर साहित्यीक आपल्या साहित्यांतल्यान मणिपुरी समाजांतल्यो घडणुको आनी आर्विल्ल्या युगांतले बदल बेसबरे चित्रण करतात. नीलकांतसिंह ह्या तरनाटया कवीन आपले ‘मणिपुर’ हे कवितेंत एके गोंदळिल्ले मन:स्थितींतले आवयची कल्पना केल्या. कवी सोमोंरेंद्र हाणें आपल्या ‘छल्लसिने कदइदानो इबनी’ (1971) ह्या कावयांझेल्यांतले एके स्वच्छंदतावादी कवितेंत फांतोडेक येवकार दिला. एन्. बीरेन हाचो ‘तोल्लबा सदुगी वखल्’ (1970) ह्या काव्यांझेल्यांतले कवितेंत जाणिवेचो उलो, बूर्झ्वा-मूल्यांची पोकळसाण दिसून येता. कवी इबोपिशक हाणें पंचावन्न पानांचो एक ल्हानसो ‘अपैब थवई’ (1969) हो झेलो बरयला. आनीक एक नामनेचो कवी राजकुमार मधुबीर हाचो दोन खंडांनी उजवाडाक आयिल्लो काव्यांझेलो पयल्या खंडाचें नांव ‘मचु मचुगी अतीय’ आनी दुसरो ‘कैरब मूर्ती उरग’. तेचभाशेन ठा. इबोहल सिंग हाचो रेखा (1970) काव्याझेलो, के. पद्यकुमार हाचो थम्बल परेड्ग हो झेलो. संस्कृताचो विव्दान, कलाचंद शास्त्री हाणें ‘वासुदेव महाकाव्य’ (1960) हें खंडकाव्य बरयलें. ह्या काव्यांत भगवान वासुदेव आनी गोपी हांचीं वर्णनां आयल्यांत. नीलबीर शास्त्री हाच्या ‘इथक इपोम’ (1972) ह्या झेल्याक ‘जामिनीसुंदर गुह भांगरापदक’ मेळ्ळें. तशेंच टोकपम इबोमचा हाचे ‘पूर्णिमा’ (1967), ‘कैन अहिड्ग’, ‘ओसमान मेहरी’ (1964) आनी ‘मोनालिसा’ (1968) हे संग्रह; इबोहल हाचो ‘थम्मोई पाओदम’ (1966) आनी सुरेंद्रजित हाचो ‘सतनिहाबी’ हे संग्रह प्रसिध्द आसात.
कथा :
आर्. के. एलड्गबम ह्या तरनाटया लेखकाचे चिड्गया टामया आनी ‘युमगी मोऊ’ हे कथाझेले उजवाडा आयले. नीलबीर शास्त्रीचो ‘बासंती छरोड्ग’ (1967) हो कथांझेलो, आसामांतल्या काचार जिल्ह्यांतलो मणिपुरी लेखक कुंजमोहन सिंग हाचो ‘चेनखीद्राबा इचेल’ (1965). एम. के. बिनोदिनी देवी हिचो नुड्गैरक्त चंद्रमुखी (1967), एच्. गुनो हाचो ‘फिजाड्ग मरुम्दा’ (1969), ई. दिनमानी हाचो ‘थक्लबी’ हे कथांझेले उजवाडा आयले.
कादंबरी :
मणिपुरी कादंबऱ्यांचे विशय समाजीक आनी राजकीय स्थितीचें चित्रण करतात.1960 वर्सा ‘जहेरा’ ही एच्. अनगनघलसिंह हाची कादंबरी उजवाडा आयली. एक मुसलमान चली जहेरा आनी हिंदू चलो कुग्जो हांच्या मोगाची ही दुखेस्त काणी. खऱ्या मोगाची परिणती मीलनांत जाताच अशें ना, तर ती विरहांतूय जाता असो हे कादंबरेचो कथाविशय. एस्. नोदियाचंद सिंह हाच्या गौरपूर्णिमा (1966), देवदन (1967), अमरकीर्ति (1968) आनी नोंगपोक चिनखेई थाबी (1970) ह्यो चार कादंबऱ्यो प्रसिध्द आसात. एलड्गबम हाणें ‘मरूप अनी’ हे कादंबरींत दोन अनाथ भुरग्यांची काणी सांगल्या. एच्. गुनो हाणें युक्त लेमन (1964) आनी ‘खुनदोल’ (1968) ह्यो दोन कादंबऱ्यो बरयल्यो. गुनो हाची आनीक एक कादंबरी ‘अरोइबा पाओदम’ (1971) ही आसा. कादंबरीकार टी. इबोमचा हाच्यो ‘मोड्गफाम’ आनी ‘मड्गलैबक’ (1970) ह्यो दोन कादंबऱ्यो उजवाडा आयल्यो. इबोहलसिंह हाणें आपल्या ‘इमन ईबु मड्गहनबनी’ (1951) आनी ‘इदी ओक्तबिनी’ (1953) ह्यो कादंबऱ्यो बरोवन मणिपुरी मध्यमवर्गांत खूब बोवाळ घालो. टी. थोइबी देवी ही एक मणिपुरी बायल कादंबरीकार. तिच्यो तीन कादंबऱ्यो अशो आसात – ‘राधो’ (1965), ‘नुड्गश्र्वि इचेल’ (1965) आनी ‘चिड्गद सत्न इड्गेल्लै’ (1971). लोईतोड्गबम पच हाच्या तीन कादंबऱ्यांचीं नांवां अशीं आसात. – ‘ह्याद बेगम’ (1967) आनी ‘न तथीब अहल अम’ (1969) ‘इम्फाल अमासुड्ग मागी इसिड्ग नुड्गशितकी वारी’ (1972).
नाटक :
अनगनघल ह्या नाटककाराची ‘थाई थिड्ग कोनु’ (1965) आनी ‘मोइराड्ग थोईबी’ हीं नाटकां खूब गाजलीं. मणिपुरींतलीं नाटकां हीं चडकरून रंगमाचयेचेर सादर करपाखातीरूच करतात. बोरमानी, ललितसिंह, थनिनसिंह, एम्. रामचरन, एस्. कृष्णमोहन सिंह आनी हओबाम ह्या नाटककारांचो नामनेच्या नाटककारांमदीं आस्पाव जाता. एम्. बीरमंगोलसिंह हाचीं सुमार तीस नाटकां आसात. तशेंच जी. सी. टोड्गब्रा आनी ए. सोमोरेंद्र सिंह हेय नामनेचे मणिपुरी नाटककार आसात.
मणिपुरी साहित्य, निबंद आनी समिक्षात्मक साहित्याचे नदरेन व्हाडलेंशें समृध्द ना. कवी ए. मीनकेतन हाणें ‘मेईथेई उपन्यास’ (1950) हो समिक्षात्मक ग्रंथ बरयलो. डॉ. बाबू सिंह, मनीहार सिंह, दिनमानी हे कांय समीक्षक जावन आसात.
मणिपुरींत संस्कृत, बंगाली, हिंदी, इंग्लीश ह्या भाशांतल्यान अणकार जाले. टागोर, बंकिमचंद्र चटर्जी, प्रेमचंद्र, भगवतीचरण वर्मा, जैनेंद्रकुमार आनी हेर लेखकांच्यो साहित्यकृती मणिपुरींत अणकारील्ल्यो आसात. रामायण, महाभारत ह्या संस्कृत काव्यांचो मणिपुरींत अणकार जाला.
