तेच भाशेन कालिदास, भवभूती, भास, बाणभट्ट हांच्यो रचणुकोय मणिपुरींत अणकारल्यात. मणिपुरी साहित्याचो इतिहास व्हडलो नासलो तरी ताचो दर्जो मात उंचेल्या पांवडयाचो आसा. - को. वि. सं. मं.
मणिपूर :
भारतांतलें उदेंत शिमेवयलें एक राज्य. ‘रत्नभूंय’ (The Land of Jewels) असोय ह्या राज्योचो उल्लेख करतात. राज्याचे उत्तरेक नागालॅंड राज्य, उदेंत आनी आग्नेय दिकेक ब्रह्मदेश, दक्षिणेक मिझोराम हो केंद्रशासित प्रदेश आनी अस्तंतेक आसाम राज्य आसा.
विस्तार :
23050’ ते 25041’ उत्तर अक्षांश आनी 9302’ ते 94047’ उदेंत रेखांश. राजधानी : इंफाळ. लोकसंख्या: 1,826,714(1991).
भूंयवर्णन :
प्राकृतिक नदरेन राज्य दोन भागांनी वांटून गेलां. राज्याच्या मध्यभागांत मळां आशिल्लो वाठार आसा जाका मणिपूर देगण म्हूण वळखतात आनी दुसरो ताच्या भोंवतणचो दोंगरी वाठार. मणिपूर देगण समुद्रथरासावन 762मी. उंचायेचेर आसून ह्या वाठाराची लांबाय 40किमी. आनी रुंदाय 40किमी; क्षेत्रफळ सुमार 1,555चौ. किमी. आसा. राज्याचो सुमार 90% वाठार दोंगराळ आसून ह्यो दोंगराच्यो वळी उत्तर दिकेन पातळ्ळ्यात. ह्या दोंगराळ वाठाराचे उत्तरेक नागा दोंगुल्ल्यो, उदेंतेकडल्या ब्रह्मादेशाचे शिमेलागच्यो मणिपूर दोंगुल्ल्यो आनी दक्षिणेक लुशाई आनी चीनी दोंगुल्ल्यो आसात. हो वाठार समुद्रथरासावन 1,525 ते 1,830 मी. उंचायेचेर आसा. कांय कडेन शंखा आकृतीच्यो तर कांय कडेन सपाट दोंगुल्ल्यो दिश्टी पडटात.
भोंवतणच्या दोंगरी वाठारांतल्यान व्हांवन आयिल्ल्या गाळाखातीर मणिपूर देगणांतली माती गाळाची जाल्या. बरे प्रतीचे चुनखडीचे हांगा भरपूर सांठे आसून राज्यांतलें तें मुखेल खनीज. तेभायर अँस्बेस्टस, लिग्नाइट, तांबें, निकेल हांच्या धातुकांचेय कांय प्रमाणांत सांठ मेळटात.
ह्या राज्याक मदीं मदीं भूंयकांपांचीय बादा जाता. 1969 आनी 1897 वर्सा ह्या राज्याक खरपणान भूंयकांपांची बादा जाल्ली.
इंफाळ, इरिल, थोबल, नंबुल, आनी नंबोल ह्यो राज्यांतल्यो मुखेल न्हंयो. हातूंतल्यो इंफाळ, इरिल आनी थोबल ह्यो तीन न्हंयो उत्तरेकडल्या दोंगरी वाठारांत उगम जावन मध्यभागांत आशिल्ल्या लोकटाक तळ्याकडेन वतात. नंबोल न्हंय लोकटाक तळ्याक येवन मेळटा आनी थंयच्यान कोर्टक नांवान भायर सरता. हे किर्टक न्हंयेक इंफाळ आनी नंबुल न्हंयो येवन मेळटात, तेन्ना अचौबा आनी इंफाळ वा मणिपूर ह्या नांवान तांचो संयुक्त प्रवाह जाता. हो प्रवाह सुरवेक किंदत न्हंयेक आनी उपरांत चिंद्विन न्हंयेक वचून मेळटा. तेभायर जिरी, माकरू, बराक, इरांग, लेंगबा आदी न्हंयो राज्यांतल्यान व्हांवतात. अस्तंतेकडल्या दोंगुल्ल्यांच्या वाठारांतल्यो न्हंयो फातराळ आनी खोल अशा देगणांतल्यान व्हांवतात. बराक ही दोंगुल्ल्यांच्या वाठारांतली सगळ्यांत व्हड न्हंय.
मळा वाठारांतल्या न्हंयांचेर ल्हान ल्हान व्हडयांतल्यान येरादारी चलता. मणिपूर देगणाच्या आग्नेय वाठारांत आशिल्लें 13किमी. लांबायेचें आनी 8किमी. रुंदायेचें तळें म्हळ्यार लोकटाक. ह्या तळ्याचें क्षेत्रफळ पावसांत 104 चौ. किमी. तर हेर दिसांनी 64 चौ. किमी. आसता. ह्या तळ्यांत कांय जुंवे आसून तांचेर नुस्तेकारांची वसती आसा. थांगा हो तातूंतलो सगळ्यांत व्हड जुंवो. तेभायर बैथाऊ, पमलेन, इकोक, लांफेल हीं हेर तळीं आसात.
हवामान :
मणिपूर देगणांतलें हवामान थंड आनी भलायकेक मानवपी अशें आसा. वर्सुकी पावसाचें प्रमाण सुमार 200 सेंमी. आसून चडांत चड पावस नैर्ऋत्य मोसमी वाऱ्यांपसून पडटा. ईशान्य भागांतल्या दोंगरी वाठारांतलें हवामान थंड आसाता. इंफाळ हांगा सादारणपणान 175 सेंमी. पावस पडटा. दोंगराळ प्रदेशांत हेंच प्रमाण 250 सेंमी. वाडाटा.
वनस्पत आनी मोनजात :
राज्याचो 67% भाग रानांचो आसून तो दोंगराळ वाठारांत आसा. पाइन, फर, ओक, कोंडे, साग, सिंकोना, पाम हीं झाडां हांगा आसात. जरदाळू, सफरचंद, नासपती, आलुबुखार हीं फळझाडांय भरपूर आसात. कांयकडेन च्याचे मळे आसात. जळपाखातीर आनी इमारतीं खातीर वापरांत येवपी लाकूड हें रानांतल्यान मेळपी मुखेल उत्पादन. तेभायर कोंडे, तण, वासाचीं द्रव्यां, तिखी हीं हेर उत्पादनांय मेळटात. मणिपूर देगणांत झाडां आसात.
राज्यांत हत्ती, वाघ, गेंडो, वांस्वेल, हरण, रानदूकर आदी मोनजात मेळटा. आग्नेयेकडल्या दोंगुल्ल्यांनी गेंडो आनी गवो तर ऊंच दोंगरांनी मदीं मदीं सिरो वा गोटअँटिलोप मेळटात. मणिपूर देगणांत रानदूकर आनी हरणां आसात. लोकटाक तळ्यांत रानघोडे आनी बदकां आसात. तितर, कृकणपक्षी आनी हेर वन्यपक्षी सगळेकडेन आसात.
इतिहास :
कांय पुराणकथांतल्यान पुर्विल्ल्या मणिपुराविशीं म्हायती मेळटा. पुर्विल्ल्या काळांत त्या जाग्यार दर्या आशिल्लो. पूण जायत्या देवदेवतांनी थंय माती घालून तो भाग भरुन काडलो. हे भुंयेचेर एक फावट शंकर-पार्वती रास नाच करपाखातीर आसलीं, तेन्ना नागराज अनंतान आपल्या मस्तकावयल्या मणयान हो वाठार प्रकाशित केलो, देखून ह्या वाठाराक ‘मणिपूर’ हें नांव मेळ्ळें अशें म्हण्टात. ह्या वाठाराक मेकलाय, कासी, मकेली, मागली, मागलन आदी नांवांनीय वळखताले. अर्जुनाची एक बायल चित्रांगदा ही हांगाचीच राजकुंवरी. तिचो पूत बभ्रुवाहन हो ह्या वाठाराचो राजा आशिल्लो अशी महाभारतांत कथा आसा. कांय अभ्यासकांच्या मतान महाभारतांतलें मणिपूर राज्य आनी आतांचें आसामालागसल्लें मणिपूर राज्य हीं वेगवेगळीं आसुंये.
