हांगाचें हवामान आनी जमनीक लागून तुतीच्या झाडांची वाड बरी जाता. तांचेर रस्मीकिडे पोसून तांचेपसून रेशीम मेळयतात. ओक, टसर उत्पादन करपी, हें भारतांतलें पयलें राज्य आसून, राज्यांत वट्ट 54 टसर उत्पादन केंद्रां आसात. मणिपुरच्या लोकांच्या जेवणांत नुस्तें आशिल्ल्यान हांगा नुस्तेमारीय चलता. ताज्यांत मोनजातय भरपूर आसा. गाय, म्हस, बैल, बोकड्यो, मेंढरां आदी मोनजात ते पाळटात. मणिपुरी तट्टूची बरीच नामना आसा.
राज्यांत हातमाग उद्देग हो म्हत्वाचो उद्देग आसून तो चडसो घराव्या स्वरुपाचो आसा. हातमागी कपडयाच्या उत्पादनाक देशांत तशीच परदेशांतूय मागणी आसा. लघुउधेगांत सुतारकाम, लोहारकाम, कातउद्देग, भरतकाम, विटो तयार करप, शिवणकाम आदी जायते उद्देग राज्यांत चलतात. वेगवेगळ्या उद्देगांचीं प्रशिक्षण आनी उत्पादन केंद्रां हांगा स्थापन केल्लीं आसात. तशेंच केइथेलमनबी, तामाँगलाँग, तेंगनौपल (चकपी) आनी उखरूल हांगा सहकारी लाकूड कटाई आनी सुतारकाम संस्था आनी चूरचंदपूर चामडी प्रक्रिया आनी प्रशिक्षण केंद्राची स्थापना केल्ली आसा.
इंफाळ हें राज्यांतलें मुखेल केंद्र आसून, रस्मी आनी सुती कापड, नुस्तें, पालेभाज्यो, तांदूळ, शेंदऱ्यो हांचो थंय चड प्रमाणांत वेपार चलता. हांगाचो वेपारी वेव्हार चडशो मणिपुरी बायलोच करतात. राज्यांतल्यान तांदूळ, वनोत्पादन, गाय,बैल, म्हशी हांची निर्यात जाता आनी तेल, सुपारी, खारें, मीठ, कापडी वस्तू, सूत हांची आयात जाता. अर्थीक नदरेन मणिपूर राज्य बरेंच मागाशिल्लें आसून राज्याचें क्षेत्रूय मर्यादीत आसाता.
येरादारी आनी संचरण :
राज्याचें स्थान कांय प्रमाणांत एकटुकें आशिल्ल्यान आनी थंय दोंगरी वाठार आशिल्ल्यान येरादारीची वेवस्था उणी आसा. हांगा दोन मुखेल रस्ते आसून तातूंतलो एक अस्तंतेक आसामाच्या काचार जिल्ह्यांत, तर दुसरो काझीरंगा (आसाम) ते दक्षिणेक ब्रह्मदेशाचे शिमेमेरेन वचपी राश्ट्रीय महामार्ग इंफाळाच्यान वता. मणिपूर राज्यमार्ग परिवहन महामंडळाभायर कांय खाजगी कंपन्यांकडल्यान मोटारींची येरादारी चलता. राज्यांत रेल्वेमार्ग ना. इंफाळ हें कलकत्ता, सिलचर आनी गौहाती हांकां हवाईमार्गान जोडलां.
लोक आनी समाजजीण :
राज्यांत सुमार 40 जमाती आनी उपजमाती आसात. हे लोक कमाल, लुआंग, मोइरंग आनी मेईथेई ह्या चार पोरन्या जमातींचे वंशज आसात. आतां ताका मेईथेई ह्या नांवान वळखतात. राज्यांतल्या वट्ट लोक संख्येंतले दोन तृतीयांश लोक हिंदू धर्माचे आसून, ते चडशे मणिपूर देगणांत रावतात. ते विष्णुभक्त आसून स्वताक हिंदू क्षत्रिय समजतात. मेईथेईभायर फुंगनाई जमातीचे लोक आसून तांच्यो पांच उपजमाती आसात. नागा आनी कुकी ह्योय थंयच्या मुखेल उपजमाती आसून, नागांत तंगखुल, काबुई, कोईराव मारिंग ह्या उपजमातींचो आस्पाव आसा.
समाजांत बायलांक म्हत्वाची सुवात आसून, मणिपूर देगणांत वेपार तशेच खरेदी-विक्रीचे सगळे वेव्हार बायलोच पळयतात. घरांत त्यो सूत कांतप, विणकाम आदी उद्दयेग करतात. पुरुम कुकी लोकांत चल्याक मामाचे चलयेकडेन लग्न करचें पडटा. तशेंच घोवाक बायलेगेर वचून रावन त्या कुंटुबाच्या वावराचो भार घेवचो पडटा.
लामनई (ग्रामदेवता), उमंगलाई (वनदेवता), इमुंगलाई (गृहदेवता), पान्थोयबी, नोंगशाबू, युमथाईलाई ह्यो हांगाच्यो मुखेल देवता. ‘पाखेम्बा’ ह्या देवाक ते विश्र्वपिता मानतात. ताका ते गुरू म्हण्टात. ताचेपसूनच थंयचो राजवंश सुरू जालो, अशें ते मानतात. होळी, दुर्गापुजा, दिवाळी ह्यो हांगाच्यो मुखेल परबो. हांगा जून-जुलय ह्या म्हयन्यांत रथयात्रा आनी मार्च म्हयन्यांत दोलजात्रा आसता. होळीक हे लोक ‘माऊ शांग’ अशें म्हण्टात. होळ्येच्या वेळार ‘थावल चोम्बा’ हो नाच करतात. हो नाचाचो कार्यक्रम 15 दीस चलता. ह्या वेळार चलो-चली पळून वचून गांधर्व तरेन लग्न करतात.
राज्यांत मणिपुरी ही मुखेल भास आसून, ती 63. 24% लोक उलयतात. भारतांतली ही एक पुर्विल्ली भास समजतात. हिंदी भासय सगळेकडेन पातळ्ळ्या. आदिवासी जमातीची स्वतंत्र बोली भास आसा. मणिपुरी भास ही तिबेटो ब्रह्मी भासांतल्या कुकि-चीन ह्या चोम्यांतली आसून तिचें ब्रह्यी भाशेकडेन सारकेंपण आसा. सद्या ही लिपी जाणा आशिल्ले थोडेच लोक आसात. मेईथेई लोकांनी वैश्णव पंथ आपणायतसावन मणिपुरी भाशेवांगडा बंगाली आनी आसामी भाशेच्या अभ्यासाक सुरवात जाली.
मणिपुरी साहित्याचे पुर्विल्ले, मदल्या युगांतले आनी आर्विल्ले अशे तीन भाग पडटात. इतिहास, ज्योतिश, चिकित्साशास्त्र, नीतिशास्त्र, वंशावळी हेविशीं जायतीं पुर्विल्लीं हातबरपां मेळ्ळ्यांत. तेभायर पूया, निहौरोन आनी चेइथारोल हे सारके पुर्विल्ले ग्रंथ आनी हेर कांय इतिहासीक कागदपत्रां मेळ्ळ्यांत. पानथोयबी खोंगुल आनी खोंग जोंग नुबे नोन गारोन हीं इतिहासीक म्हत्वाचीं पुस्तकां आसात. तारबेल ज्ञाम्बा (त्रिपुराचें जैत), सुमजोक ज्ञाम्बा (सुमजोकचें जैत), चेइथारन कुम्बाबा (राजघराण्याचो इतिहास) आनी नुकिट काप्पा (सुर्याचो शिकारी) आदीं कांय पुर्विल्लीं हातबरपां उल्लेख करपासारकीं आसात.
मणिपूर राज्यांत वैश्णव पंथाचो प्रसार जातकच मणिपुरी लोकांनी वैश्णव साहित्याकडेन संबंद दवरपाक सुरवात केली. हांगाच्या वैश्णव पंथाच्या उदया वांगडाच मदल्या युगांतल्या साहित्याचो उदय जालो. पुर्विल्ल्या प्रेमकाव्याची सुवात राधाकृष्णाच्या मोगावर्णनांनी घेतली. तातुंतल्यानूच मणिपुरी साहित्याची उदरगत जायत गेली. तेचपरी बंगाली
