भासूय थंय लोकप्रिय जाली. ह्याच काळांत खुबशा बंगाली आनी संस्कृत ग्रंथांचे अणकार जाले. मणिपुरी भाशेंतलीं रामायण आनी महाभारत हांगा बरींच लोकप्रिय जालीं. बंगाली भाशेक हांगा म्हत्वाची सुवात आसून, हांगा बंगाली भाशेचो अभ्यास करतात. 1924 मेरेन हांगाचे शाळेचें अभ्यासाचें माध्यम बंगाली आशिल्लें.
विसाव्या शतमानाचे सुरवेक सावन आर्विल्ल्या मणिपुरी साहित्याची सुरवात जाली. थंयचो कमल हो उंचेल्या पांवडयाचो कवी आसून ताचे ‘माधवी’ हे कादंबरीक बरीच नामना मेळ्ळ्या. थंयचे चओबा आनी एच्. अनगनघलसिंह हेय उल्लेख करपासारके लेखक. अनगनघलसिंह हाणें आठ खंडांत ‘खंबा-थोइबी’ हें महाकाव्य बरयलां. डोरेन्द्रजीत सिंह हाणें ‘केशवध’ हें महाकाव्य बरयलां. अंगांभ्रहाल सिंह आनी सुरचन्द शर्मा हे हेर नामनेचे कवी. शीतलजीत सिंह हो मणिपुरांतलो आर्विल्ल्या काळांतलो एक नामनेचो लेखक.
नाट्यकलेंतूय हांगाचे लोक फिशाल आसात. पयलीं हांगा बंगाली नाटकां करताले. 1914 त ‘अरजुंगी मैथिबा’ हें ‘पार्थ्व पराजय’ ह्या बंगाली नाटकाचो अणकार केल्लें पयलें मणिपुरी नाटक सादर केलें. 1925 त एल्. एम्. श्र्वोन्गाहल सिंह हाणें नरसिंह हें मूळ मणिपुरी नाटक बरयलें. नाटक बरोवन सादर करपाक रामचंद्र सिंह, ए. श्यामसुंदर सिंह, एस्. बोरमानी सिंह हांची नामना आसा. अणकारीत बरपांत एम्. कोईरेंग सिंह हाचें ‘कपालकुंडला’, वासुदेव शर्मा हाचें अभिज्ञान शाकुंतल आनी एच्. नवव्दीप चंद्रसिंह हाचें ‘मेघनाद-वध’ हीं उल्लेख करपासारकीं आसात. धर्मीक साहित्यांत पंडीत अरोम वाथू शर्मा हाचो वावर चड आसा. मोगांगा गुरू पुन्सिबा, लुवांग गुरू पुन्सिबा, आनी खुमान गुरू पुन्सिबा हे व्हड संत पुरूस हांगा जावन गेल्यात. ज्ञासी, प्रजातंत्र, अनौबा समाज हीं मणिपुरांतलीं मुखेल दिसाळीं.
मणिपुरान संवसाराक ‘मणिपुरी नाच’ आनी ‘मणिपुरी पोलो’ ह्यो दोन मुखेल देणग्यो दिल्यात. हॉकी आनी कुस्ती हे हांगाचे आवडीचे खेळ.
म्हत्वाचीं थळां :
सैमीक नदरेन मणिपूर राज्याक खूब म्हत्व आसा. हांगाच्या इंफाळ ह्या राजधानीच्या शाराक सांस्कृतिक, वेपारी आनी राजकीय नदरेन म्हत्व आसा. हांगाची बाजारपेठ, पोलो मैदान, वस्तुसंग्रहालय, राजवाडो, भांगरा देवूळ, नृत्य अकादेमी आदी उल्लेख करपासारकीं आसात. इंफाळाचे अस्तंतेक 6 किमी. चेर नामनेचें प्रणिसंग्रहोद्यान, उत्तरेक 7किमी. चेर खोंघांपत ऑर्किड यार्ड, 8 किमी. चेर लांगथाबल, 16 किमी. चेर वैथाऊ आनी 27 किमी. चेर बिशनपूर, 29 किमी. चेरे कैना (हिंदूंचें पवित्र थळ), 37 किमी. चेर आशिल्लें खोंगजोम (इतिहासीक थळ) आदी कांय पळोवपासारकीं थळां आसात. इंफाळसावन 45 किमी. चेर आशिल्लें मोइरंग हें पुर्विल्लें साहित्यिक केंद्र आसून खंबा-थोइबी नाचाचें हें उगमस्थान मानतात. दुसऱ्या म्हाझुजाच्या काळांत आझाद हिंद सेनेचें हें मुखेल केंद्र आशिल्लें. चूरचंदपूर, माओ, टेंगनौपल, उखरूल, कांगचूप पल्लेल, क्रौबू हीं नामनेचीं पर्यटन केंद्रां हांगा आसात. लोकटाक तळें, ह्या तळ्यांत आशिल्ल्या थांगा आनी करांग जुंव्यावयलीं सुंदर उद्यानां आनी लोकटाक जलविद्युत् प्रकल्प हीं मुखेल पर्यटन थळां आसात.
कों. वि. सं. मं.
मणिमेखलै :
तमिळ भाशेंतलें एक महाकाव्य. तमिळ पंचमहाकाव्यांत ताची गणना जाता. पुर्वील्ल्या तमिळ साहित्याच्या तिसऱ्या संघम काळांतलें हें महाकाव्य शित्तलै शात्तनार ह्या कवीन रचलें. शात्तनार हो मदुरा हांगासल्लो आशिल्लो. मदुरेच्या तिसऱ्या संघमचो तो एक मुखेल सदस्यकवी आशिल्लो. धर्मान तो बौध्द आशिल्लो.
शिलप्पधिकारमचो कर्तो इळंगो अडिगळ आनी शात्तनार हे एकाच काळांतले आनी एकामेकांचे इश्ट आशिल्ले. शिलप्पधिकारमचो नायक कोवलन् आनी उपनायिका माधवी हांची धूव मणिमेखला हिच्या जिविताचेर शात्तनरान आपलें काव्य रचिल्ल्यान कथाभागाचे नदरेन ह्या काव्याक शिलप्पधिकारमचोच उत्तरार्ध अशें म्हण्टात. ते नदरेन हीं दोनूय महाकाव्यां तमिळांत जुवळीं महाकाव्यां समजतात.
मणिमेखलांत बौध्द धर्मतत्वांचो आविश्कार जाल्लो आसा. शात्तनार हो फकत तमिळ विव्दानच नाशिल्लो जाल्यार संस्कृत भाशेंत आनी तर्कशास्त्रांत तो पारंगत आशिल्लो. मणिमेखलै हें ताचें महाकाव्य 30 सर्गांनी विभागिल्लें आसून, तातूंत वट्ट 4857 वळी आसात. ह्या माहाकाव्याचें कथानक अशें- पुर्विल्ल्या काळांत चोळ देशांत शॅंबियन नांवाचो एक राजा आशिल्लो. कावेरीपट्टनम ही ताची राजधानी. अगस्त्यमुनीन हे राजधानींत, राजाचे परवानगेन, 28 दिसांचो इंद्रोत्सव व्हडा थाटान सुरू केलो. माधवी हे राज्यांतले राजनर्तिकेक आनी तिची धूव मणिमेखला ह्या दोगांकूय ह्या उत्सवांत नाचाखातीर आपयलें. पूण दोगीय आयल्योनात, कोवलन ह्या आपल्या प्रियकराक विनाकारण देहदंड दिल्ल्यान माधवी नाच-पदां सोडून विरक्त जाल्ली आनी आपले धुवेकूय तिणें तपस्येचो मार्ग दाखयलो. एक दीस मणिमेखला, आपली इश्टीण सुधामती हिचे वांगडा पोरसांत फुलां हाडपाक गेल्लेकडन, मणिमेखलेचेर मोग करपी चोल राजकुंवर उदयकुमार तिका सोदीत त्या पोरसांत पावलो. सुधामतीन, मणिमेखलेक लागसारूच लिपयली. मणिमेखला तपस्विनी आसून तिचेकडे तपोबलान शाप दिवपाचें बळगें आसा अशें राजकुंवराक सांगलें. ते आयकून राजकुंवर थंयसावन परतलो, पूण मणिमेखलेची राखण कशी करची ही चिंता सुधामतीक जाली. पूण मणिमेखला नांवाचेच कोवलनचे कुलदेवतेन, मणिमेखलेची राखण करपापासत तिका न्हीदोवन अंतराळमार्गान मणिपल्लव जुंव्यार व्हेली.
