थंय जाग येतकच मणिमेखलेक बौध्द पीठिकेचें दर्शन जालें. थंय एक गायच्या तोंडाआकृतीचें तळें आशिल्लें. दर वर्सा बुध्द जयंतीक त्या तळ्यांतल्यान अमृतसृरभी नांवाचें एक दैवी अक्षयपात्र येतालें. मणिमेखलेच्या तपोबळान तें अक्षयपात्र तिका मेळ्ळें. ह्या अक्षयपात्रांतलें अन्न केन्नाच सोंपनाशिल्लें. तें घेवन ती कावेरीपट्टणम् हांगा परत आयली आनी भुकेल्ल्या गरिबांक अन्नदान करूंक लागली. ही खबर राजकुंवराक कळनाफुडें तो थंय आयलो. ताचेपसून राखण मेळची देखून तिणें विद्याधरीचें रूप घेतलें आनी धर्मशाळेंत वचून रावली. राजकुंवर तिका वळखलो आनी एके राती तो तिका मेळूंक गेलो. थंय कांचन नांवाची एका विद्याधराची बायल शेणिल्ली. तो मणिमेखलेक आपली बायल समजतालो. थंय राजकुंवराक आयिल्लो पळोवन विद्याधरान ताका जिवो मारलो. हें राजा राणयेक कळटकच तांकां वायट दिसलें. तांणी मणिमेखलेक खूब तरेन त्रास दिवपाक सुरवात केली. तेन्ना तेवेळचो नामनेचो त्रिकालज्ञ बौध्दाचार्य अरवण अडिगळ हाणें राणयेकडे वचून तिका जल्म, मरण, जरा, व्याधी ह्यो संवसारांतल्यो सदच्यो आनी स्वभावीक गजाली आसात असो उपदेश केलो. ताचो तत्वगिन्यानी उपदेश आयकून राणी शांत जाली आनी तिणें मणिमेखलेची सुटका केली. ह्यावेळार कांचींत खर दुकळ पडिल्लो. अरवण अडिगळ, माधवी, सुधामती हांचेवांगडा मणिमेखलाय आपलें अक्षयपात्र घेवन कांचीक गेली. थंय तिणें एक बौध्द पीठ स्थापन केलें आनी दुकळग्रस्तांक आदार दिलो. उपरांत तिणें अरवण अडिगळ हाचेकडेन वचून बौध्द धर्माची दिक्षा घेतली.
ह्या महाकाव्यांत चडकरून धर्मीक आनी बौध्द धर्माचो प्रसार हांचेर भर दिला. बौध्द गिन्यान आनी पुराणकथांचे जायते उल्लेख तातूंत आयल्यात. तेचपरीन तत्त्वीक आनीक धर्मीक भासाभासय तातूंत आसा. महाकाव्याचे सगळे विशेश तातूंत आसून शात्तनारच्या सोबित प्रतिभेचें जंय थंय दर्शन घडटा. सामान्य मनशाकय खोल तत्त्वीक प्रमेयां सहज समजुपाक येतलीं अशे तरेच्या दार्शनिक विचारांचें काव्यमय स्पश्टीकरण तातूंत दिसून येता. तमिळ पंच महाकाव्यांत ताका मानाची सुवात आसा. -श्री. शं. फडके
मणिरत्न रामायण :
एक रामायण. ह्या रामायणांत छत्तीस हजार श्लोक आसात. तामस मन्वंतराच्या चवदाव्या त्रेतांमदीं ह्या रामायणाची रचणूक जाल्ली आसून, तें वसिष्ठ आनी अरुंधतीच्या संवादांवरवीं बरयलां. ह्या रामायणाची सात सोपानांमदीं वांटणी केल्या. तातूंत पंचवटीची उत्पत्ती, गोदावरीची उत्पत्ती, चित्रकूटाचें म्हत्व, वाल्मिकि-आश्रम, बायलां-धर्म हे विशय आसात. तशेंच तरेकवार सण-परबांचीं वर्णनां आयल्यांत. वेदस्युती, शिवस्तुती तशेंच इंद्र, ब्रह्मा, गंगा हांची स्तुती हें स्तोत्र आसून गुरूगीता, देवगीता, भकितगीता, ज्ञानगीता, कर्मगीता, शिवगीता आनी वेदगीता ह्यो सप्तगीता ह्या रामायणांत आसात. - कों. वि. सं. मं.
मणिलाल, नभुभाई व्दिवेदी :
(जल्म : 10 सप्टेंबर 1858, नडिताद; मरण: 1 ऑक्टोबर 1898, नडियाद).
गुजराती साहित्याच्या पंडितयुगांतलो एक श्रेश्ठ लेखक आनी आर्विल्ल्या गुजराती गद्याचो शिल्पकार, नडियाद आनी मुंबय हांगा शिक्षण पुराय करतकच मणिलाल भावनगर हांगाचे शामळदास कॉलेजींत संस्कृताचो प्राध्यापक जालो.
गुजराती आनी इंग्लीश भाशेंतूय ताणें खूब लिखाण केलें. ताच्या इंग्लीश लिखाणाक भारतांत तशेंच युरोप, अमेरिका ह्या देशांनीय खूब नामना मेळ्ळी. ताणें विंगड विंगड नेमाळ्यांनी धर्म, तत्वगिन्यान, साहित्य ह्या विशयांचेर जे ग्रंथ बरयले, ते ‘सुदर्शन गद्यावली’ त एकठांय केल्यात. मणिलाल हाणें विंगड विंगड वाडमय प्रकार हाताळ्ळे तरी गुजराती गद्याचो एक चिंतनशील शिल्पकार म्हूण ताची नामना आसा.
कान्ता (1882), प्राणविनिमय (1888), सिध्दांतसार (1889), बाल विकास (1893), आत्मनिमज्जन (1895), प्रेमजीवन (1897), गुलाबसिंह (1897), ‘सुदर्शन गद्यावली’(1909) हे ताचे कांय म्हत्वाचे ग्रंथ आसात. इंग्लिशींत ताणें बरयल्ले मुखेल ग्रंथ राजयोग (1885), मोनिझम ऑर अव्दैतिझम (1889), द अव्दैत फिलॉसॉफी ऑफ शंकर (1891) हे आसात. ‘कांता’ ह्या आपल्या संगीत नाटकांत ताणें संस्कृत आनी शेक्सपिअरच्या नाटयतंत्राचो आनी शैलीचो बरो मेळ सादला. ह्या नाटकांतल्या पदांनी शृंगार, वीर, करूण, भिरांकूळ ह्या रसांचो नियाळ घेतला. ‘मुंबय गुजराती नाटक कंपनी’ न हें नाटक ‘कुलीन कांता’ ह्या नांवान 1889 वर्सा, मुंबय हांगा पयलीं रंगमाचयेर हाडलें आनी ताका लोकांची खूब बरी दाद मेळ्ळी. गुजराती साहित्यांतले रंगमाचयेच्या सुरवातीच्या काळांतलें हें एक बरें नाटक म्हूण नामना आसा. 1897 वर्सा ताणें ‘मुंबय गुजराती नाटक कंपनी’ चे विनवणे वयल्यान ‘नृसिंहावतार’ हें दुसरें नाटक बरयलें. पूण संस्कृत पौराणिक नाटकांचे धर्तेचेर बरयल्लें हें नाटक मणिलाल हाच्या मरणा उपरांत म्हळ्यार 1899 वर्सा रंगमाचयेर आयलें. ‘प्राणविनिमय’ हो ताचो योगशास्त्रावयलो ग्रंथ आसून तातूंत ताणें चिदवादाचें व्हडपण सांगलां. ‘सिध्दांतसार’ हातूंत ताणें भारतीय दार्शनिक विचारांचे उदरगतीचो नियाळ करून तातूंत पुर्विल्लो आर्यधर्म होच खरो विश्र्वधर्म जावपाचे योग्यतायेचो आसा, अशें म्हळां. शाळेंतल्या चलयांखातीर धर्म आनी सदाचार ह्या विशयांचेर ताणें बरयल्ल्या निबंदांचो ‘बालविकास’ (1893) हो झेलो आसा.
मणिलाल हो एक कुशळ संपादक आशिल्लो. 1885 वर्सा ताणें ‘प्रियवंदा’ हें म्हयनाळें सुरू केलें. तातूंत चडकरून बायलांविशीं लिखाण
