उजवाडा येतालें. उपरांत ताणें ‘सुदर्शन’ सुरू केलें. 1890-98 मेरेन तो सुदर्शनाचो संपादक आशिल्लो. ह्या म्हयनाळ्यांतल्यान ताणें धर्म, समाज, अर्थशास्त्र, राजकारण, समाजसुदारणा, साहित्य, संगीत, शिक्षण ह्या विशयांचेर लेख बरयले.
‘आत्मनिमज्जन’ आनी ‘प्रेमजीवन’ हे ताचे काव्यांझेले आसात. ह्या काव्यांनी प्रेम हो मुखेल विशय आसून, तात्त्विक अव्दैतवादी नदर ताच्या ह्या प्रेमाच्या कवितांतल्यान उक्ती जाता.
फार्सी-सुफी कवींचे धर्तेचेर ताणें गुजराती गझल लेगीत बरयल्यात. मणिलालची तात्त्विक अव्दैतवादी नदर आनी सूफी काव्याचो आपरोस हांचो सोबीत मेळ ताच्या गझलींनी दिसता. गुजरातींतली ही ताची गझलरचणूक खाशेली आनी मुळावी अशी म्हत्वाची मानतात.
मणिलाल हाणें कांय ग्रंथांचे अणकार केल्यात. ‘गुलाबसिंह’ हें बुल्वर लिटन हाच्या ‘झेनोनी’ (1842) चो गुजराती अणकार आसा. ‘झेनोनी’ ह्या ग्रंथांतल्या गूढवादाक लागून मणिलालाक ताचो गुजराती अणकार करपाची ऊर्बा मेळ्ळी. ‘हनुमन्नाटक’, ‘चतु : सूत्री’, ‘वृत्तिप्रभाकर’ ह्या ग्रंथांचेय ताणें गुजरातींत अणकार केल्यात. मालतीमाधव (1880) उत्तररामचरित (1881) हे ताणें संस्कृत नाटकांचे गुजराती भाशेंत केल्ले उत्कृश्ट अणकार आसात. इंग्लीश लेखक सॅम्युएल स्माइल्स हाचे ‘कॅरॅक्टर’ (1871) हे कृतीचो ताणें ‘चारित्र’ (1894) नांवान गुजरातींत अणकार केलो.
समाजीक स्थितीविशीं खोलायेन चिंतन करून, बायलांविशींच उदार दृशिटकोन दवरून ताणें ‘नारीप्रतिष्ठा’ (1884) हो ग्रंथ बरयलो.
मणिलालान आपली खाजगी जीण, आपले दीसपटयेंत उक्तेपणान बरोवन दवरील्ली. धीरूभाई ठाकर हाणें ताची ही दीसपटी 1979 वर्सा संपादून ‘मणिलाल नभुभाई व्दिवेदीनुं आत्मवृतान्त’ ह्या नांवान उजवाडायली. तशेंच ताणें मणिलालचेर ‘मणिलाल नभुभाई: साहित्यसाधना’ आनी ‘मणिलाल नभुभाई: जीवनरंग’ हे दोन गुजराती ग्रंथ आनी साहित्य अकादेमीखातीर ‘मेकर्स ऑफ इंडियन लिटरेचर’ माळेंत 1983 वर्सा ईंग्लिशींतल्यान ‘मणिलाल व्दिवेदी’ हो ग्रंथ बरयलो. अंबालाल बालकृष्ण पुराणी हाणेंय ‘मणिलाल नभुभाई व्दिवेदीनुं जीवनचरित्र’ (1951) हो ग्रंथ बरयलो.
पिरायेच्या फकत 40व्या वर्सा ताका मरण आसलें. पूण ह्या चाळीस वर्सांच्या अल्पायुश्यांत ताणें गुजराती साहित्याची विंगड विंगड तरांनी सेवा करून गुजराती साहित्यांत आपलें नांव अजरंवर दवरलें. - कों. वि. सं. मं.
मतदान :
राजकीय आनी तत्सम (समाजीक, अर्थाक, धर्मीक) संस्थांतल्या पदाधिकाऱ्यांचे निवडीचो संबंदितांक लाबिल्लो मूकभूत हक्क. ह्या हक्कावरवीं मतदाराचें मत प्रगट जाता. लोकशाय वेवस्थेंत सगळ्यांचें वा चडांत चडांचे मत प्रगट जावचें अशी अपेक्षा अशिल्ल्यान दर एका लायक मनशान मत दिवपाचो आपलो हक्क शाबीत करचो हे भावनेंतल्यान मत ह्या उतराक दान ह्या उतराची जोड दिवन मताच्या हक्काक दानाचें म्हत्व प्राप्त करून दिवप जालां. दान ह्या उतराची जोड दिल्ल्यान थंय आपसुकीच पवित्र कर्तव्याची भावना निगडीत जाता. आपलें मत मांडटना आपणाकडल्यान वा हेरांकडल्यान फटींगपणा येवंक जायना ही दानाफाटली अपेक्षा आसता.
लोकशान वेवस्थेंतलें प्रशासन हें लोकांनी लोकांखातीर चलयल्लें प्रशासन आसलें तरी सगळ्याचे सगळे लोक प्रत्यक्षांत प्रशासनांत वांटो घेवंक शकनात. हाचेर उपाय म्हणून लोकांनी वेंचून दिल्ले लोकप्रतिनिधी लोकांचे वतीन प्रशासन चलयतात. परतून हांगाय लोकमताक परिपक्वतेचो आदार मेळचो म्हूण सज्ञान तशेंच शाण्या मनशांकूच मतदानाचो हक्क दिवप जाता. रशिया, तुर्कस्तान, अर्जेंटिना, भारत ह्या देशांनी अठरा वर्सां, तर जर्मन आनी स्वित्झर्लंड हांगा वीस वर्सां; इंग्लंड, फ्रांन्स, इटली, अमेरिकेंत एकवीस वर्सां; नॉर्वेंत तेवीस वर्सा; फिनलॅंडांत चोवीस वर्सां तर स्पेन, जपान, डेन्मार्क आनी हॉलंड हांगा पंचवीस वर्सा ही मतदानाखातीर पिरयेची अट दवरील्ली आसा (सुरवेक भारतांत 21वर्सां ही पिरायेची मर्यादा आसली). हाकाच प्रौढ मताधिकार अशें म्हण्टात. पिशे, अपराधी आनी कायदयान अपात्र थरयल्ल्या हेर दोशी लोकांक, परदेशी नागरिकांक मतदानाचो हक्क आसाना.
आयज जरी पात्र प्रौढांक सरसकट मतदानाचो अधिकार मेळिल्लो आसलो तरी सुरवेक मतदानाचो अधिकार समाजांतल्या अवघ्याच घटकांतल्या नागरिकांक आशिल्लो. 19व्या शेंकडयाचे अखेरमेरेन, भोवतेककडे जमीनदार, करदाते, सुशिक्षित, पदाधिकारी, अमीर-उमराव ह्या सारकिल्ल्या समजांतल्या वयल्या थरावयल्या नागरिकांकूच मतदानाचो हक्क आशिल्लो. 20व्या शेंकडयाच्या उत्तरार्धांत मतदानाचो हक्क सार्वत्रिक जालो. 20 व्या शेंकडयाचीं 25 वर्सां सोपल्या उपरांतूच बायलांक मतदानाचो हक्क प्राप्त जालो. वंशीक भेद करून निग्रो लोकांक मताचो अधिकार न्हयकारपाचो विचार अमेरीकेसारक्या प्रगत देशांत आनी दक्षिण आफ्रिकेसारक्या गोऱ्या लोकांचे हुकूमशायेंत चल्लो. बायलांक तशेंच काळ्या लोकांक मताचो अधिकार मेळचो म्हूण खर अशी चळवळ करची पडली. इंग्लंडांत 1928त, अमेरिकेंत 1920त, नॉर्वेंत 1912त, बोल्जियमांत 1948त, जर्मनीतं 1918त, रशियांत 1924,त फ्रांसांत 1945, त इटलींत 1946, त जपानांत 1946त, चीनांत 1947त, स्वित्झर्लंडात 1971त, बायलांक मतदानाचो हक्क मेळ्ळो. भारतांत मात स्वातंत्र्यप्राप्ती वांगडाच आयिल्ले नवे राज्य-घटनेनुसार, (1950) दादल्यां वांगडाच बायलांकूय मतदानाचो हक्क मेळ्ळो.
