च्या वर्गीकरणाप्रमाण तिचो आस्पाव मराठीवांगडाच गुजराती, हिंदी आनी राजस्थानी हांच्या गटांतल्या भिल्ली भाशाकुंटुंबांत केल्लो दिसता. सुटके उपरांतच्या काळांत मॉरिशस जुंव्यार मराठीची एक पोटभास उलोवपी लोकांकडे मराठी भास आनी साहित्याचो संबंद प्रस्थापित जाल्लो आसा.
भारतांतल्या संस्कृत सोडून हेर प्रादेशिक भाशांचो इतिहास वेगवेगळो मेळटा. देखीकः कन्नड आनी तेलुगू भाशेंतल्या वाडमयाचो इतिहास हजार वर्सांपरस चड आसून मराठी आनी गुजरातींत ती परंपरा सातशें-आठशें वर्सांची आसा. संस्कृत काव्यशास्त्र सोडून ह्या प्रादेशिक भाशांत साहित्यनिर्मिती जायत रावली. तांच्यांत स्वतंत्र काव्यशास्त्र तयार जालें ना तरी वाडमयानिर्मिती मात भरपूर प्रमाणांत जाली. इंग्लिशीच्या वर्चस्वान तांच्यो स्वतंत्र परंपरा वसाहतकाळांत उपेक्षित उरल्यो. स्वातंत्र्याउपरांतच्या काळांत तांचें पुनरुज्जीवन फलादीक जावपाखातीर हे भाशेंतल्या देवघेवीचो विचार बदलिल्ल्या संदर्भांत जाता. तेखातीर भाशेच्या वर्गीकरणाचें भान ते भाशेच्या व्यामिश्रतेचे वाडीखातीर गरजेचें थारता. देखीकः मराठी, हिंदी, गुजराती आनी कोंकणांतल्यो ग्रामीण बोलींतल्यो म्हणी, वाक्प्रचार, शब्दप्रयोग आदींत आगळेंच सारकेंपण दिसता. पूण ह्योच भाशा साहित्याच्या लिखित रुपांत प्रमाणीकरण धारण करतना इंग्लिशीच्या उण्या चड प्रभावाक लागून बऱ्योच वेगळ्यो पडटात.
मुळांत मराठी ही इंडो-युरोपियनच्या भारतीय आर्य शाखेंतली एक दक्षिणेकडची भास. कोंकणी आनी सिंहली ह्योय भाशा सगळ्यांत दक्षिणेकडल्यो आसात. जी. ए. ग्रीयर्सनान ‘लिग्विस्टिक सर्व्हे ऑफ इंडिया’ (1914) ह्या ग्रंथाच्या जायत्या खंडांत भारतीय आर्यभासांचे तीन वर्ग केल्यातः बाह्म, आंतर आनी मध्य. 1) बाह्म परिघाचेर सगळेवटेन परभाशा वा आंतरभाशा आनी सागरी परिसरान रेवडायल्ल्यो त्यो ‘बाह्म’-मराठी, सिंधी, उडिया, बिहारी, बंगाली, असमिया आदी. 2) फकत बाह्म भाशा वा सागरी परिसरान वेढायल्लयो त्यो ‘आंतर’-पहाडी, अस्तंती, हिंदी, बांगडू, ब्रज, कनौजी, बुंदेली, पंजाबी, डोगरी, गुजराती, भिल्ली, खानदेशी, राजस्थानी आदी. 3) फकत आंतर भाशांनी वेढायल्ल्यो आनी मध्यवर्ती ठिकाणाच्यो त्यो ‘मध्य’ – पूर्व हिंदी, अवधी, बाघेली, छत्तीसगढी आदी. मराठीच्या बाह्म परिघाचेर गुजराती आनी राजस्थानी ह्यो आर्यभाशा तशेंच भिल्ली आनी हिंदी ह्यो आंतरभाशा आनी सागरी परिसराचो घेरो आसा. सागर लागीं आशिल्ल्यान तिचो संपर्क हेर परकी भाशांकडेन येता.
पोटभास आनी बोली भास :
भारतीय साहित्य संस्कृतींत शास्त्रपंडितांनी संस्कृताच्या वळणाचे उच्चभ्रू परंपरेक सदांच पोसवण दिल्ल्यान जनसामान्यांच्यो बोलीभासो उपोक्षित उरल्यो. पोटभाशेक आनी बोली भाशेक सकयलो दर्जो दिवपाक सत्ता स्पर्धेचें राजकारण आसता. ताचो संबंद संस्कृतीक फुडारपण तिगोवपाखातीर आसता. ताका लागून मराठीच्या पोटभासांचो आनी लोकसाहित्याचो सिध्दांतीक अभ्यास पद्दतशीरपणान जालो ना. पोट-बोली भाशांचे नमुने सुरवेक एकठांय करपाचें श्रेय परक्या लोकांक वता देखीकः ग्रीयर्सन.
पोट-बोली भाशांच्या वर्गीकरणांत ध्वनी, व्याकरण, प्रक्रिया आनी शब्दसंग्रहाचो तुळात्मक अभ्यास अभिप्रेत आसता. ‘ळ’ च्या जाग्यार ‘ल’, ‘य’ वा ‘र’ वापरून बोलींत खास अशे शब्द तयार जाल्ले दिसतात. तेचप्रमाण ‘ला’ (मला) च्या जाग्यार ‘ले’ ‘मले’ वा का-आक (माका- घराक) असो उपेग कांय बोलिंनी जाता. भुगोलीक वाठार, धर्म, जाती, वर्ग आदी भेदय हे बोलींत स्पश्टपणान दिसून येतात. देखीकः दर्यादेगेवयली ‘सागरी’ घाटाचे अस्तंतेची ‘देशी’, उत्तरेकडली ‘खानदेशी’ उदेंतेकडली वर्हाडी आनी मध्यवर्ती ती ‘दक्षिणी’ अशे भुगोलीक भेद दिसतात. जाती, भटक्या जमातींचे बोलींत जायते पोटभेद आसात. तांचो तपशीलवार अभ्यास संबंदीत बोलीचो वारसो लाबिल्ले तज्ञ तयार जातकरच जावंक शकतलो.
मराठी भाशेचो इतिहास :
मुळांत सगळ्योच भाशा ह्यो बोलींच्या रुपांत अवतरतात. राजकीय सत्तेच्या आदारान वा समाजीक प्रभावान तांचें प्रमाणीकरण जाता. मराठी ही संस्कृताचें प्राकृत अवस्थांतर जावन आकाराक आयिल्ली भास. तिच्यांत आर्य द्रविडां वांगडाच मुसलमानी, तुर्की, अरबी, फार्सी, इंग्लीश हांकां लागून जाल्ली संकर प्रक्रिया अजून तपशिलान अभ्यासूंक ना. इंग्लिशीचो परिणाम बोली भाशेचेरूय जाला.
इ. स. 1000च्या लागीं लागीं सगळ्याच आर्यभाशांचें वेगळेपण स्पश्ट जावंक लागलें. ह्या संसर्भांत कोरीव लेखांत मेळपी बरेच पुरावे दिवप जातात. देखीकः श्रवणबेळगोळ (कर्नाटक) हांगाचो शिलालेख; भूलोभ्मलिखित मानसोल्लस (1129) ग्रंथांतलो उल्लेख; शिलाहार अपरादित्याच्या (व्दितीय) परळ हांगाच्या लेखांतलें (1187) शापवचन; पाटण (खानदेश 1207 इ. स.) चो शिलालेख अशा आदाराचेर हे कालखंड कल्पूंक येतात.
अ) पुर्विल्लो कालखंड :
कोरीव लेखांत मेळपी पुर्विल्लें रूप, मुसलमानी सत्तेच्या काळांतलें महानुभावी वाडमय आनी ज्ञानेश्र्वरींत प्रतिबिंबीत जाल्लें उत्तर प्राचीन स्वरूप.
ब) मध्य युग :
शिवपूर्व काळांतले लेखी पुरावे. मुसलमानी भाशांचो संकर. शिवकाळांतले फार्सीचें प्राबल्य. शिवाउपरांतच्या. काळांतल्यो बखरी आनी कागदपत्रां. उपेक्षित लोकवाडमयाचे अवशेश.
क) अर्वाचीन युग :
युरोपियन लोकांकडे संपर्क आयल्या उपरांत घडिल्ले बदल. युरोपियन आनी चडकरून ब्रिटिश तशेंच पुर्तुगेजांनी घडयल्ल्या वसाहतीकरणाचे भाशीक आनी वाडमयीन परिणाम अजून पुरायतरेन अभ्यासूंक ना.
