रंगमाचयेक अवकळा आयली. अशे परिस्थितींत मामा वरेरकर, आचार्य अत्रे, मो. ग. रांगणेकर हांणी मराठी रंगमाचयेक सांबाळून दवरली. अत्रेन एका परस एक अशीं विनोदी नाटकां बरोवन मराठी नाटकाचो प्रेक्षकवर्ग तिगोवन दवरलो. रांगणेकरान स्वताची नाटयसंस्था स्थापन करून 1943 त मराठी रंगमाचयेचो शत-सांवत्सारीक उत्सव मनोवपांत आयिल्लो. ह्या काळांत ‘नाटयमन्वंतर’ आनी ‘नाटयनिकेतन’ ह्या संस्थांनी म्हत्वाचो वावर केलो.
1945 उपरांत मराठी प्रायोगिक रंगमाचयेचो उदेंत जालो. 1960त ‘रंगायन’ ही नाटयसंस्था स्थापन जाली. ह्या काळांत विजया मेहता, दामू केंकरे, कमलाकर सारंग ह्या लोकांनी मराठी रंगमाचयेर नवेपण हाडपाचो यत्न केलो. ‘रंगायन’ आनी हेर कांय संस्थांनी प्रायोगिक रंगमाचयेच्या संदर्भांत म्हत्वाचो वावर केलो. चि. त्र्यं. खानोलकार, विजय तेंडुलकर, रत्नाकर मतकरी, सदानंद रेगे, गो. पु. देशपांडे, सतीश आळेकर आदी जायत्या नव्या नाटककारांनी मराठी रंगमाचयेक नवीं नाटकां दिंलीं. महेश एल कुंचवार, वृंदावन दंडवते, पु. शि. रेगे हीं आनीक कांय उल्लेख करपासारकीं नाटकां.
उपरांतच्या काळांत मराठी रंगमाचयेर इब्सेनच्या नाटय तंत्रान एक म्हत्वाचो पांवडो गांठलो. तेचपरी शेक्सपिअर, बर्नार्ड शॉ, पिरांदल्लो आयनेस्को, सॅम्युअल बेकेट ब्रेश्त, आदी जायत्या विदेशी लेखकांचो प्रभाव पडला. तांचीं जायतीं अणकारीत आनी रुपांतरीत नाटकां सादर जाल्लीं आसात. चि. त्र्यं. खानोलकर हाणें केल्लें ‘अजब न्याय वर्तुळाचा’ हें ब्रेश्ताच्या एका नाटकाचें रुपांतर म्हत्वाचें आनी उल्लेख करपासारकें आसा. तेभायर शिरवाडकर, कानेटकर, नाना जोग, दिलीप परदेशी हांणीय जायतीं अणकारीत आनी रुपांतरीत नाटकां बरयलीं. शिरवाडकराच्या ‘नट सम्राट’ ह्या किंग लिअरच्या धर्तेवयल्या नाटकाक सुमाराभायली नामना मेळ्ळी. तेंडुलकर, पु. ल. देशपांडे हांचे अणकारीत तशेंच स्वतंत्र नाटय निमिर्तीक यश मेळ्ळें. तेंडुलकराच्या ‘सखाराम बाइंडर’ , ‘गिधाडे’, ‘घाशीराम कोतवाल’ ह्या नाटकांनी आनी देशपांडे हाच्या ‘तुझे आहे तुजपाशी’, ‘अंमलदार’, ‘ती फुलराणी’ ह्या नाटकांक सुमाराभायर नामना मेळ्ळी.
वेवसायीक रंगमाचयेवयलो आनीक एक उल्लेख करपासारको नाटककार म्हळ्यार वसंत कानेटकर. ताच्या ‘रायगडाला जेव्हा जाग येते’, ‘जेव्हा गवताला भाले फुटतात’, ‘हिमालयाची सावली’ ह्या गंभीर नाटकांक तशेंच ‘प्रेमा तुझा रंग कसा’, ‘प्रेमाच्या गावा जावे’ ह्या कांय विनोदी सुखांतीकांक नामना मेळ्ळ्या. मधुकर तोरडमल हाच्या ‘तरूण तुर्क म्हातारे अर्क’ ह्या नाटकानय सुमाराभायर नामना मेळयली. मधुसुदन कालेलकर, बाळ कोल्हटकर, सुरेश खरे, हांणी आपल्या नाटकांवरवीं चडकरून मध्यमवर्गीय स्वरुपाचें जीवनचित्रण केलें. बाळ कोल्हटकराचें ‘दुर्वांची चुडी’ हें नाटक उल्लेख करपासारकें आसा. मराठी रंगमाचयेर ‘नंदादीप संप्रदाय’ नांवाचो एक संप्रदाय आसा. महेश एलकुंचवार, सतीश आळेकर ह्यासारक्या नव्या नाटककारांनी आनी जब्बार पटेल हाच्या सारक्या नव्या दिग्दर्शकांनी मराठा नवनाटय घडयलें. पौराणिक, इतिहासीक आनी संगीत नाटकांची परंपरा तिगून उरली. छबिलदास रंगमाचयेच्या माध्यमावरवीं प्रायोगिक नाटकाचो चड विकास जालो. सत्यदेव दुबे, अमोल पालेकर, अरविंद देशपांडे आनी सुलभा देशपांडे हांणी वेगवेगळ्या स्वरुपाचीं नाटकां सादर केल्यांत. प्रायोगिक रंगमाचयेवयलीं ‘प्रतिमा’, ‘आधेअधुरे’, ‘पार्टी’, ‘घोटभर पाणी’ अशीं नाटकां म्हत्वाचीं आसात.
सद्या मराठी रंगमाचयेर जायत्यो नाटयसंस्था, नाटयनिर्मिती आनी सादरीकरण अशा स्वरुपाचें काम करतात. पुणें हांगाच्या ‘भरत नाटयमंदीर’ आनी मुंबयच्या. ‘नॅशनल सेंटर फॉर परफॉर्मिंग आर्टस’ ह्या संस्थांचो वावर उल्लेख करपासारको आसा. हालींच्या काळांत ‘घाशीराम कोतवाल’, ‘अजब न्याय वर्तुळाचा’ अशीं कांय मराठी नाटकां परदेशांतूय वचून आयल्यांत. श्रीराम लागू, निळू फुले, राम नगरकर, काशीनाथ घाणेकर, प्रभाकर पणशीकर आदी जायत्या अभिनेत्यांनी अभिनयाच्या मळार आपलें खाशेलपण दाखयलें. लालन सारंग, विजया मेहता हांच्यो भुमिकाय लक्षांत उरपासारक्यो आसात.
आयची मराठी रंगमाची नव्यो नव्यो नाटय संस्था, नवे नाटयप्रवाह, नवे नाटककार, नवे नट हांणी गजबजून गेल्या. दलित रंगमाचयेचो उदेंत ही हालींच्या काळांतली आनीक एक म्हत्वाची चळवळ. ‘थिएटर अँकडमी’, अँक्टिव्ह थिएटर्स’ ह्या संस्थानी मोलादीक वावर केला. - डॉ. रवीन्द्र ठाकूर
मराठी साहित्य :
मराठी साहित्याचो 750 वर्सांचो विस्तृत इतिहास पुर्विल्लो आनी आर्विल्लो अशा दोन भागांत विभागता. सादारणपणान यादव काळासावन सुरू जावपी पुर्विल्लो काळ इ. स. 1800 च्या सुमाराक सोंपता आनी मराठी सत्तेचो र्हास जावन इंग्लीश सत्तेन कब्ब्जो घेतपसून म्हळ्यार सादारणपणान इ.स. 1800 सावन आर्विल्लो काळ सुरू जाता.
सुमार 600 वर्सांचो पुर्विल्ल्या मराठी साहित्याचो इतिहास महानुभाव, नाथ, वारकरी, दत्त आदी पंथांच्या मनशांनी आनी पंडित कवींनी घडयलो अशें म्हणप समा जातलें. मराठी सत्तेच्या उदेंता उपरांत निर्माण जाल्लो शाहिरी साहित्याचो अभिनव प्रवाह ही ह्या काळखंडांतली म्हत्वाची घडणूक.
मराठी ही संस्कृतोदभव प्राकृतापसून निर्माण जाल्ली आर्य भारतीय भास. इ. स. च्या पांचव्या शतमानापसून सुरू जाल्ली ही प्रक्रिया धाव्या शतमाना मेरेन पुराय जाली. मराठी भाशेचे सुरवातीचे आविश्कार ग्रंथगत
