उल्लेख, शिलालेख, ताम्रपट हातूंत सोदचे पडटले. मराठीच्या ग्रंथाचो उल्लेख सुरवेक आठव्या शतमानांतल्या ‘कुवलयमाला’ ह्या उद्योतनसूरीच्या ग्रंथांत मेळटा. सोमेश्र्वराच्या ‘मानसोल्लास’ (इ. स. 1129) ह्या ग्रंथांत मराठी ओवीरूप रचना मेळटा. ह्या ग्रंथांतल्यान कांय शिलालेख आनी ताम्रपटांतल्यान मराठी भाशेच्यो सुरवेच्यो कुरवो मेळटात. देखीकः अक्षीचो शिलालेख इ. स. 1012, दिवेआगर हांगाचो ताम्रपट इ. स. 1060.
इतिहासकार राजवाडे हाच्या मतान ज्योतिषरत्न माला हो मराठींतलो पयलो ग्रंथ. पूण ताची भास उत्तरकालीन दिसता. सादारणपणान मुकुंदराज हाचो विवेकसिंधू हो मराठींतलो पयलो ग्रंथ मानप जाता. पूण ताचो निर्मितीकाळ वादग्रस्त आशिल्ल्यान महानुभव पंडित म्हाइंभट हाणें बरयल्लो ‘लीळाचरित्र’ (इ. स. 1270) हो मराठींतलो पयलो ग्रंथ.
महानुभाव पंथ ही तेराव्या शतमानांतली म्हत्वाची धर्मीक चळवळ आशिल्ली. सामान्य लोकांक पंथाचें तत्त्वगिन्यान कळचें देखून ह्या पंथान मराठींतल्यो ग्रंथरचना करपाक सुरवात केल्ली. ह्या ग्रंथांत म्हाइंभटान पंथाचो प्रवर्तक चक्रधर हाच्या यादींचें चरित्र बरयल्लें आसा. एकाक, पूर्वार्ध आनी उत्तरार्ध अशा तीन भागांत विभागिल्ल्या ह्या ग्रंथांत मगानुभाव पंथाचें तत्त्वगिन्यान आनी इतिहास हांचो आस्पाव आसा. म्हाइंभटान 1287 त ‘गोविंदप्रभूचरित्र’ हो आनीक एक ग्रंथ बरयलो. महानुभाव पंथांत केशिराज बास (दृष्टांत पाठ, सूत्र पाठ), दामोदर पंडित (वछाहरण) महदंबा (धवळे) आदी जायते ग्रंथकार जावन गेले. भास्करभट्ट बोरीकर, नरेंद्र, नारोव्यास बहाळिये, रवळो व्यास आदी ग्रंथकारांनी बरयल्ले सातीग्रंथ महानुभाव पंथाचें तत्वज्ञान समजून घेवपाक उपेगी पडटात. पूण फुडें खर आचार धर्माकलागून महाराष्ट्रांत महानुभाव पंथ फाटीं पडलो आनी आचरण सुलभ भक्तिमार्गाच्या वारकरी संप्रदायाची भरभराट जाली.
नाथसंप्रदायांतल्यान वारकरी संप्रदायाचो उदेंत जावन तेराव्या शतमानांत आनीक एक महत्वाची संस्कृतीक घडणूक घडली. ह्या शतमानांत संत ज्ञानेश्र्वरान ज्ञानेश्र्वरी (इ. स. 1290) हो भगवद्गीतेवयलो भाश्यग्रंथ बरोवन वारकरी संप्रदायाचो म्हूर्त घालो. पिरायेच्या फकत 19 व्या वर्सा तत्त्वगिन्यान आनी काव्य हे नदरेन इतलो व्हड ग्रंथ बरोवपी ज्ञानेश्र्वराक वारकरी संप्रदायांत माऊली म्हूण वळखतात. ज्ञानेश्र्वरान अमृतानुभव, चांगदेव पासश्टी, अभंगगाथा अशो आनीकय भरपूर रचना केल्यो. मराठी समाजांत ज्ञानेश्र्वरी ह्या ग्रंथाक खूब मानाची सुवात मेळ्ळ्या. ज्ञानेश्र्वराचीं भावंडां सोपानदेव, मुक्ताबाय, हांणी अभंग रचना केल्ली आसा. त्याच काळांतलो आनीक एक संत नामदेव हाणें पंजाबमेरेन नाथभक्तीची व्हडविकाय पावयली. ताणें हिंदी, मराठी, पंजाबी आदी भाशांतल्यान अभंगरचना केली. त्या काळांत जायते संत निर्माण जाले आनी तांणी आपले आध्यात्मिक अणभव अभंगरचनेरवीं लोकांमुखार मांडले. हातूंत चोखा मेळा, सावता माळी, नरहरी सोनार, गोरा कुंभार आदी जायत्या संतांचो आस्पाव जाता. चवदाव्या शतमानांत संत एकनाथ हाणें एकनाथी भागवत, चतुःश्लोकी भागवत, भावार्थ रामायण हे ग्रंथ बरोवन वारकरी संप्रदायाचें तत्वगिन्यान सामान्य लोकांमेरेन पावयलें. तेचपरी भारुडां, गौळणी अशो गावपासारक्यो मनोरंजनात्मक रचना करून पंथीय तत्त्वगिन्यानाचो प्रसार केलो. जनी जनार्दन, रामा जनार्दन, दासोपंत हांचोय नाथपंथांत आस्पाव जाता. एकमाथाचो नातू मुक्तेश्र्वर हाका कलाकवी म्हूण वळखतात. ताणें महाभारताचीं कांय पर्वां बरोवन प्रासादिक कवितेचो बरो आदर्श निर्माण केलो.
वारकरी संप्रदाय आनी सुफी संप्रदाय हांच्या मेळांतल्यान हुसेन अंबरखान, शेख मुहमंद ह्या मुस्लीम संतकवींनी आध्यात्मिक ग्रंथ बरयले. भारतांत धर्मप्रचाराच्या उद्देशान आयिल्ल्या फादर स्टिफन्स (ख्रिस्तपुराण) फादर क्रुवा आनी हेर कांय मिशनरी लोकांनी मराठी आनी कोंकणी भाशेंत ग्रंथरचना केली. उपरांत सुफी संप्रदाया आडच्यो प्रतिक्रिया म्हूण दत्तसंप्रदायाचो उदेंत जालो. ह्या संप्रदायांतल्या सरस्वती गंगाधर हाणें बरयल्ल्या गुरूचरित्र (इ. स. 1538) ह्या ग्रंथाक मानाची सुवात मेळ्ळ्या. दासोपंत हाणें ‘गीतार्णव’ ‘पदार्णव’ हे सारके मोलादीक ग्रंथ बरयले. ताचो कपडयाचेर बरयल्लो ‘पंचीकरण’ हो ग्रंथ ‘दासोपंताची पासोडी’ म्हूण वळखतात.
ह्या काळांतले हेर उल्लेख करपासारके कवी अशे – त्र्यंबकराज, विष्णुदास नामा, शिवकल्याण, रंगनाथ मोगरेकर. एकनाथा उपरांत वारकरी संप्रदायाची घुडी संत तुकारामान फुडें व्हेली. ताचे अभंग रचनेंत भक्ती आनी उपदेश हांचो चड आस्पाव दिसता. ताणें ढोंगी लोकांचेर टीकेचे आघातय केल्ले आसात. ताणें सुमार 4500 अभंग बरयल्यात. ताची शिश्या संत बहिणाबाई हिणें ज्ञानदेवे रचिला पाया हो नामनेचो अभंग बरयला. समर्थ रामदास हाणें मनाचे श्लोक, दासबोध, रामायण अशी भरपूर ग्रंथरचना करून मुसलमानी शेकाखाल आशिल्ल्या महाराष्ट्राक स्वाभिमानाचो मंत्र दिलो. उपरांतच्या काळांत महिपती नाभाजी हाणें संतचरित्रां बरोवपाची परंपरा चलयली. वामन पंडित, श्रीधर, कृष्ण दयार्णव, विठ्ठल, सामराज ह्या कवींनी पंडिती काव्यांची व्हड परंपरा निर्माण केली. हेच परंपरेंत शिवकाळांत रघुनाथ पंडित आनी पेशवेकाळांत मोरोपंत (आर्याभारत) हे कवी निर्माण जाले. आर्यरचनेचेर ताचें आशिल्लें प्रभुत्व पळोवन ताका आर्यापती मोरोपंत अशें म्हणप जाता. उपरांतच्या काळांत शाहिरी कवितांचो उदेंत जालो. शाहिर अगीनदास, तुळशीदास हांणी पोवाडे रचनेची बुन्याद घाली. संत आनी पंडिती कवितेचे तुळेन शाहिरी कविता खुबूच वेगळ्यो आसून शाहिरी कविता म्हळ्यार मराठी मनाचो उत्कट आविश्कार मानप जाता. पोवाडयांतल्यान मराठयाची शुरता उक्ती जाली आनी लावण्यां वरवीं शृंगार भावनेचो आविश्कार जालो. पेशव्यांच्या काळांत पोवाडयांवांगडाच लावण्यांकय चंवर आयलो. परशराम, होनाजी बाळा, रामजोशी, अनंत फंदी, सगनभाऊ, प्रभाकर अशे जायते शाहिर जावन गेले.
