लाबिल्ली म्हत्वाची देण आसा. महानुभाव वाडमयांत चरित्रां, सूत्रवाडमय, टीकावाडमय, न्याय-व्याकरण हीं शास्त्रां, क्षेत्र आनी व्यक्तिमाहात्म्य वर्णनां, स्तोत्रां ह्या प्रकारांचो आस्पाव जाता. विंगड विंगड काळांत पंथांतल्या प्रतिभासंपन्न कवींनी बरयल्ल्या सात काव्यांक ‘साती ग्रंथ’ म्हण्टात. हातूंत नरेंद्राचो ‘रुक्मिणी-स्वयंवर’, भास्करभट्ट बोरीकराचे ‘शिशुपालवध’ आनी ‘उध्दवगीता’, दामोदर पंडिताचो ‘वछाहरण’, रवळो व्यास हाचो ‘सैह्याद्री-वर्णन’, पंडित विश्र्वनाथ बाळापूरकर हाचो ‘ज्ञानप्रबोध’ आनी पंडित नारायण व्यास बहाळिये हाचो ‘ऋध्दिपूरवर्णन’ ह्या ग्रंथांचो आस्पाव जाता. हे सातूय ग्रंथ परमार्गाचे परंपरेन मान्य केल्यात.
सिध्दान्तसूत्रपाठ, लीळाचरित्र, पूजावसर, मूर्तिप्रकाश हे ग्रंथ महानुभावांक पूज्य आसात. ‘लीळाचरित्र’ हें चक्रधराचें चरित्र आसून, तें म्हाइंभटान बरयलां. केसोबासान ‘लीळाचरित्रा’तल्यो कांय लीळा वेंचून त्यो संस्कृत भाशेंत पद्यबध्द केल्यो आनी आपलो ‘रत्नमालास्तोत्र’ ग्रंथ बरयलो. ‘पूजावसर’ ह्या ग्रंथांत चक्रधराची दीसपटी वर्णिल्या. भावे देवव्यास हाणें हो ग्रंथ बरयला. ‘मूर्तिप्रकाश’ हो ग्रंथ केशव व्यास हाणें बरयला, ह्या ग्रंथांत चक्रधराचें वर्णन आयलां. ‘सिध्दान्तसूत्रपाठ’ आनी ‘दृष्टान्तपाठ’ हे पंथीय तत्त्वगिन्यान सांगपी ग्रंथ केशवराज सूरी हाणें बरयल्यात ‘सिध्दान्तसूत्रपाठ’ ह्या ग्रंथांत चक्रधराचीं सूत्रां गुथल्यांत. नागदेवाचे जीणेवयलो स्मृतिस्थळ हो चरित्रग्रंथ पयलीं नरेंद्र आनी परशराम बास हांणी तयार केलो अशें म्हण्टात. उपरांत मालोबास आनी गुर्जर शिवबास हांणी त्या ग्रंथाचें संस्करण केलें. मुनिव्यासान श्रीचक्रपाणी, गोविंदप्रभु आनी चक्रधर हांच्या संबंदान पवित्र जाल्ल्या थळांची ‘स्थाननपोथी’ बरयली. चक्रधराची शिश्या महदाइसा ही आर्विल्ली मराठी कवयित्री. तिणें ‘धवळे’ आनी ‘मातृकी रुक्मिणीस्वयंवर’’ रचलें. हयग्रीवाचार्य हाणें ‘भागवताच्या’ दशम स्कंधाचेर ‘गद्यराज’ हें निर्यमक श्लोकबध्द काव्य बरयलें. पंथाचे उदरगतीच्या काळांत निर्माण जाल्ल्या म्हत्वाच्या ग्रंथांउपरांत भाश्यग्रंथ आनी हेर तरेचें साहित्य निर्माण जालें. तातूंत गुर्जर शिवबासान, चक्रधराच्या वचनांचेर ‘लक्षणस्थळ’, ‘विचारसस्थळ आनी आचारस्थळ’ हे ग्रंथ बरयले. हातूंतल्या दर एका स्थळाचेर उपरांत खूब भाश्यां बरयलीं. तातूंत दत्तराज मराठे हाचो लक्षणबंद, बाइंदेशकर हाचो विचारबंद आनी विश्र्वनाथबास बीडकर हाचो ‘आचारबंद’ चड म्हत्वाचे आसात. ह्याच काळांत म्हळ्यार चवदाव्या-पंदराव्या शेंकडयांत, मराठीचो पयलो व्याकरणग्रंथ पंडित भीष्माचार्यान बरयलो. ताणें ‘निरुक्तशेष’ होय ग्रंथ बरयला. होय ग्रंथ पंथीय वाडमयांत म्हत्वाचो मानतात.
चक्रधर स्वता गुजराती भाशीक आसून लेगीत तो चडसो मराठी भास उलयतालो. ताणें केशिराजासारक्या संस्कृतज्ञ शिश्याकडल्यान मराठी भाशेंत ग्रंथरचणूक करून घेतली. चक्रधर-नागदेवाच्या शिश्यांभितर, चडशे संस्कृतज्ञ आशिल्ल्यान तांची ग्रंथरचणूक संस्कृत वाडमयाच्या वळणार गेल्या. ह्या पंथांत महाकाव्यसदृश्य सलग ग्रंथरचना जाली. फुडल्या काळांत चौपड्यो धुवे, धाने, स्तोत्रां, आरत्यो, धवळे, पदां आशी भरपूर स्फूट रचणुकूय जाली. ‘लक्ष्मण रत्नाकर’ ह्या सारक्या संस्कृत ग्रंथावयल्या ‘बत्तीस लक्षणांची टीप’ अशे टीपग्रंथ बरयले. ताकालागून सूत्रभाष्य, अर्थनिर्मयशास्त्र, व्याकरणशास्त्र, साहित्यशास्त्र अशे तरेन ग्रंथांची रचणूक करून महानुभावीयांनी मराठी भाशेचे उदरगतीक खूब हातभार लायलो. महानुभावीयांच्या वाडमयाची अशे तरेन वांटणी करूं येता. – 1) चरित्रग्रंथ, 2) सूत्रग्रंथ, 3) साती (काव्य) ग्रंथ, 4) भाष्यग्रंथ 5) साधनग्रंथ 6) तात्त्विक ग्रंथ 7) ‘गीता’ टीका 8) आख्यानक काव्यां 9) स्थळांच्या वर्णनाचेर बरयल्ले ग्रंथ 10) इतिहासग्रंथ 11) स्फुटरचना.
मुसलमानी आक्रमणाच्या काळांत, पंथाचो आचार्य भास्करभट कोंकणांत वतना चोरांनी ताचेकडल्यो लीळाचरित्र, ऋध्दिपुरचरित्र, स्थानपोथी ह्या ग्रंथांच्यो अधिकृत पोथयो चोरल्यो. उपरांत आपल्या कांय शिश्यांकडसून, आपले यादीप्रमाण ताणें त्यो परतून बरोवन घेतल्यो. तें करतना ताणें हेरांचेय विचार तातूंत मांडले. ताकालागून ह्या ग्रंथांत जायते पाठभेद निर्माण जाले. कांय आम्नायांनी आपले ग्रंथ सांकेतिक लिपींत बरयले. आपली ब्रह्मविद्या, धर्ममतां हेरांपसून गुपीत दवरून, पंथीय वाडमयाचें पावित्र्य राखपाचे भावनेन, हे ग्रंथ ते सांकेतिक लिपींत बरयताले. रवळो व्यास हाणें 1353 वर्सा सकळ लिपी तयार केली आनी 1363 वर्सा सुंदरी लिपी आयली. उपरांत पारमांडल्य, वज्रलिपी, अंकलिपी ह्यो लिपी तयार जाल्यो, पूण चडशे ग्रंथ सकळ लिपिंतूच आसात. - कों. वि. सं. मं.
महानोर, ना. धों :
( जल्म : 16 सप्टेंबर 1942, पळसखेडे, औरंगाबाद).
आर्विल्लो मराठी कवी. ताचें पुराय नांव नामदेव धोंडो महानोर. शिक्षण पळसखेडे, पिंपळगांव, शेंदुर्णी आनी जळगांव हांगा महाविद्यालयाच्या पयल्या वर्सा मेरेन जालें. उपरांत पळसखेडे हांगाच ताणें आपलो शेताचो वेवसाय सुरू केलो.
ताचे कवितेंतल्यान अस्सल, संपन्न अशे ग्रामीण संवेदनशीलतायेचो प्रत्यय येता. म्हणूनच पयलींच्या काळांतल्या आनी महानोराच्या काळांतल्या, कवींच्या प्रभावापसून ही कविता मुक्त आसा. लोकगीतांतले छंद-लय, जितीजिवी स्फूर्त, आपले मातयेकडे आनी बोलीभाशेकडे सहजतायेन नातें जोडपी अशे ताचे कवितेंतले शब्द हीं ताचे कवितेचीं खाशेलपणां आसात.
महानोराचो पयलो काव्यांझेलो ‘रानातल्या कविता’ (1967) वर्सा उजवाडा आयलो. 1970 वर्सा ‘वही’ हो ताचो काव्यांझेलो उजवाडा येतकच ‘गांधारी’ ही ताची कादंबरी आनी ‘गपसप’ हो लोककथांचो
